Archdderwydd

Archdderwydd

Archdderwydd Eisteddfod 1910
Enghraifft o'r canlynol	galwedigaeth, teitl corfforaethol
Math	arweinydd mudiad, prif swyddog
Cysylltir gyda	Eisteddfod Genedlaethol Cymru
Gwladwriaeth	y Deyrnas Unedig

Yr Archdderwydd yw llywydd Gorsedd y Beirdd, ac sydd felly yn llywyddu ar brif ddefodau Eisteddfod Genedlaethol Cymru. Er mai Iolo Morgannwg oedd y cyntaf i lywyddu'r Orsedd pan y'i sefydlwyd, ei olynydd, David Griffiths, dan yr enw barddol "Clwydfardd" oedd yn cyntaf i'w adnabod gyda'r teitl swyddogol.^[1]

Ers 1932, dim ond enillwyr blaenorol o'r Goron neu'r Gadair sy'n gymwys i fod yn Archdderwydd. Erbyn cychwyn yr 21G, ehangwyd hyn i gynnwys enillwyr y Fedal Ryddiaith a'r cyntaf i'w ethol dan y rheol yma oedd Robyn Llŷn (Robyn Léwis) (2002–05).^[1] Christine James, a ddaeth yn Archdderwydd yn 2013, oedd y fenyw gyntaf a'r dysgwr Cymraeg cyntaf (h.y. unigolyn lle nad oedd y Gymraeg yn famiaith) i ddal y teitl.^[2]

Ers yr Ail Ryfel Byd, dim ond un Archdderwydd sydd wedi gwasanaethau mwy nag un cyfnod tair blynedd. Etholwyd Albert Evans-Jones ("Cynan") yn 1950 ac eto yn 1963, ac fe'i ystyrir yn ddylanwad rhyddfrydol ar yr ŵyl; derbyniodd yn gyhoeddus nad oedd gan yr eisteddfod fodern gysylltiad uniongyrchol â derwyddiaeth hynafol. Fe'i urddwyd yn farchog yn 1969 am ei wasanaeth i ddiwylliant Cymreig, yr unig Archdderwydd i dderbyn y teitl.^[3]

Yn dilyn gohirio Eisteddfod Genedlaethol 2020 oherwydd Pandemig COVID-19, penderfynwyd ymestyn cyfnod yr Archdderwydd Myrddin ap Dafydd. Newidiwyd y rheolau hefyd er mwyn pennu tymor pob Archdderwydd bellach yn ymestyn dros dair Eisteddfod yn hytrach na thros dair blynedd.^[4]

Yn seremoni cyhoeddi Eisteddfod Wrecsam ar 27 Ebrill 2024, trosglwyddwyd yr awenau i Mererid Hopwood, dim ond yr ail fenyw erioed i fod yn archdderwydd.

1. ↑ ^{1.0 1.1} "The Archdruid". National Museum Wales. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 Ebrill 2016. Cyrchwyd 2 September 2016.
2. ↑ "Eisteddfod names Christine James first woman archdruid". BBC News. 23 Mehefin 2012. Cyrchwyd 8 Ebrill 2016.
3. ↑ "Pwllheli to honour former National Eisteddfod Archdruid Cynan". Daily Post. 22 Ionawr 2016. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 Ionawr 2016. Cyrchwyd 8 Ebrill 2016.
4. ↑ Ymestyn cyfnod Archdderwydd ar ôl gohirio'r Eisteddfod , BBC Cymru Fyw, 7 Awst 2020.