Bydysawd (seryddiaeth)

Bydysawd

Enghraifft o'r canlynol	bydysawd
Y gwrthwyneb	antiverse
Màs	100,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000 cilogram
Dechreuwyd	Mileniwm 13799. CC
Yn cynnwys	gofod-amser, bydysawd gweladwy, galaxy filament
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Seryddiaeth

Lleuad Planed Seren Galaeth Bydysawd Astroffiseg Cosmoleg Nifwl

Mae'r bydysawd yn cynnwys pob rhan o'r gofod ac amser a'u cynnwys,^[1] gan gynnwys planedau, sêr, galaethau, a phob math o fater ac egni. Damcaniaeth y Glec Fawr yw'r disgrifiad cosmolegol cyffredinol o ddatblygiad y bydysawd. Yn ôl y ddamcaniaeth hon, daeth gofod ac amser at ei gilydd 7001137870000000000♠13.787±0.020 yn ôl,^[2] ac mae'r bydysawd wedi bod yn ehangu ers y Glec Fawr. Er nad yw maint gofodol y bydysawd cyfan yn hysbys,^[3] mae'n bosibl mesur maint y bydysawd rydym yn medru ei 'weld', sydd tua 93 biliwn o flynyddoedd golau mewn diamedr ar hyn o bryd.^[4][5][6][7] Serch hynny, gellir defnyddio'r term "bydysawd" mewn cyd-destun gwahanol gan gyfeirio at gysyniadau fel y byd neu natur er enghraifft neu'n dffigyroli olygu 'popeth'.

Yn ôl y mwyafrif o astroffisegwyr, y digwyddiad a ddechreuodd y bydysawd oedd y Glec Fawr.

Drwy gydol hanes, cynigiwyd llawer o fodelau gwyddonol yn ymwneud â chosmoleg a chosmoneg, er mwyn ceisio esbonio arsylwadau o'r Bydysawd, ac yn eu plith modelau gan y Groegiaid athronwyr Groegaidd ac Indiaidd.^[8][9] Dros y canrifoedd, yn dilyn arsylwadau seryddol mwy manwl, daeth Nicolaus Copernicus i'r casgliad fod yr Haul yn yng nghanol Cysawd yr Haul, ac yna datblygwyd y gwaith hwn gan Tycho Brahe a Johannes Kepler, gan nodi fod cylchdro'r planedau yn eliptig. Aeth Isaac Newton gam ymhellach yn ei esboniad o ddisgyrchiant. Cam pwysig arall oedd sylweddoli fod Cysawd yr Haul wedi'i leoli mewn galaeth oedd yn cynnwys biliynau o sêr: y Llwybr Llaethog.

Datblygwyd rhai o'r modelau cosmolegol cynharaf o'r bydysawd gan athronwyr Groegaidd ac Indiaidd hynafol ac roeddent yn gosod y Ddaear yn y canol hyn (geocentric).^[10][9] Datblygodd Nicolaus Copernicus fodel heliocentrig gyda'r Haul yng nghanol Cysawd yr Haul. Drwy ddatblygu cyfraith disgyrchiant cyffredinol, adeiladodd Isaac Newton ar waith Copernicus yn ogystal â deddfau mudiant planedau Johannes Kepler ac arsylwadau Tycho Brahe.

Darhanfyddwyd wedyn mai un o lawer oedd ein galaeth ni. Yn gyffredinol, credir nad oes dechrau na diwedd i'r Bydysawd a gelwir yr astudiaeth o'r myrdd o alaethau wedi eu rhannu'n unffurf at gosmoleg ffisegol.

Sylweddolwyd bod yr Haul yn un o sawl biliwn o sêr yng ngalaeth y Llwybr Llaethog, sy'n un o ychydig gannoedd o biliynau o alaethau yn y bydysawd gweladwy. Mae gan lawer o'r sêr blanedau. Ar y raddfa fwyaf, mae galaethau'n cael eu dosbarthu'n unffurf ac o ran cyfeiriad, sy'n golygu nad oes gan y bydysawd ymyl na chanol. Ar raddfa lai, mae galaethau'n cael eu dosbarthu mewn clystyrau ac uwch glystyrau sy'n ffurfio ffilamentau enfawr a gwagleoedd (voids) yn y gofod, gan greu strwythur enfawr tebyg i ewyn.^[11] Awgrymodd darganfyddiadau ar ddechrau'r 20g bod gan y bydysawd ddechrau a bod y gofod wedi bod yn ehangu ers hynny^[12] ar raddfa gynyddol.^[13]

Yn ôl damcaniaeth y Glec Fawr, mae'r egni a'r mater a oedd yn bresennol i ddechrau wedi mynd yn llai dwys wrth i'r bydysawd ehangu. Ar ôl yr ehangiad cyflym cychwynnol a elwir yn 'epoc chwyddiant' o tua 10⁻³² eiliad, oerodd y bydysawd gan barhau i ehangu, gan ganiatáu i'r gronynnau isatomig cyntaf a'r atomau syml ffurfio. Ymgasglodd mater tywyll yn raddol, gan ffurfio strwythur tebyg i ewyn o ffilamentau a gwagleoedd dan ddylanwad disgyrchiant. Yn raddol denwyd cymylau anferthol o hydrogen a heliwm i’r mannau lle’r oedd mater tywyll ar ei fwyaf trwchus, gan ffurfio’r galaethau cyntaf, y sêr, a phopeth arall a welir heddiw.

O astudio symudiad galaethau, canfyddwyd fod y bydysawd yn cynnwys llawer mwy o fater na gwrthddrychau gweledig (sêr, galaethau, nifylau a nwy rhyngserol). Mater tywyll yw'r enw ar y mater anweledig hwn^[14] (mae tywyll yma'n golygu y ceir ystod eang o dystiolaeth anuniongyrchol ei fod yn bodoli, ond nid ydym wedi profi ei fodolaeth yn uniongyrchol hyd yn hyn). Y model ΛCDM yw'r model a dderbynnir fwyaf eang o'r bydysawd. Mae'n awgrymu bod tua 7001692000000000000♠69.2±1.2 o'r màs a'r egni yn y bydysawd yn egni tywyll sy'n gyfrifol am gyflymu ehangiad y gofod, ac mae tua 7001258000000000000♠25.8±1.1 yn fater tywyll.^[15] Felly dim ond 7000484000000000000♠4.84±0.1 o'r bydysawd ffisegol yw mater cyffredin ('baryonig').^[15] Dim ond tua 6% o'r mater cyffredin yw sêr, planedau a chymylau nwy gweladwy.^[16]

Ceir sawl damcaniaeth cystadleuol ynghylch tynged y bydysawd ac am yr hyn, os unrhyw beth, a ragflaenodd y Glec Fawr, tra bod ffisegwyr ac athronwyr eraill yn gwrthod dyfalu, gan amau a gawn fyth wybod. Eto, mae rhai ffisegwyr wedi awgrymu damcaniaethau amrywiol, lle gallai ein bydysawd fod yn un ymhlith sawl bydysawd, sydd hefyd yn bodoli.^[3][17][18]

1. ↑ Zeilik, Michael; Gregory, Stephen A. (1998). Introductory Astronomy & Astrophysics (arg. 4th). Saunders College Publishing. ISBN 978-0-03-006228-5. The totality of all space and time; all that is, has been, and will be.
2. ↑ Planck Collaboration; Aghanim, N.; Akrami, Y.; Ashdown, M.; Aumont, J.; Baccigalupi, C.; Ballardini, M.; Banday, A. J. et al. (September 2020). "Planck 2018 results: VI. Cosmological parameters". Astronomy & Astrophysics 641: A6. arXiv:1807.06209. Bibcode 2020A&A...641A...6P. doi:10.1051/0004-6361/201833910. ISSN 0004-6361. https://www.aanda.org/10.1051/0004-6361/201833910.
3. ↑ ^{3.0 3.1} Greene, Brian (2011). The Hidden Reality. Alfred A. Knopf.
4. ↑ Universe. Webster's New World College Dictionary, Wiley Publishing, Inc. 2010.
5. ↑ "Universe". Dictionary.com. Cyrchwyd 2012-09-21.
6. ↑ "Universe". Merriam-Webster Dictionary. Cyrchwyd 2012-09-21.
7. ↑ Zeilik, Michael; Gregory, Stephen A. (1998). Introductory Astronomy & Astrophysics (arg. 4th). Saunders College Publishing. ISBN 0030062284. The totality of all space and time; all that is, has been, and will be.
8. ↑ Dold-Samplonius, Yvonne (2002). From China to Paris: 2000 Years Transmission of Mathematical Ideas. Franz Steiner Verlag.
9. ↑ ^{9.0 9.1} Thomas F. Glick; Steven Livesey; Faith Wallis. Medieval Science Technology and Medicine: An Encyclopedia. Routledge.
10. ↑ Dold-Samplonius, Yvonne (2002). From China to Paris: 2000 Years Transmission of Mathematical Ideas. Franz Steiner Verlag.
11. ↑ Carroll, Bradley W.; Ostlie, Dale A. (July 23, 2013). An Introduction to Modern Astrophysics (yn Saesneg) (arg. International). Pearson. tt. 1173–74. ISBN 978-1-292-02293-2. Cyrchwyd May 16, 2018.
12. ↑ Hawking, Stephen (1988). A Brief History of Time. Bantam Books. t. 43. ISBN 978-0-553-05340-1.
13. ↑ "The Nobel Prize in Physics 2011". Archifwyd o'r gwreiddiol ar April 17, 2015. Cyrchwyd April 16, 2015.
14. ↑ Redd, Nola. "What is Dark Matter?". Space.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar February 1, 2018. Cyrchwyd February 1, 2018.
15. ↑ ^{15.0 15.1} "Planck 2015 results, table 9". Archifwyd o'r gwreiddiol ar July 27, 2018. Cyrchwyd May 16, 2018.
16. ↑ Persic, Massimo; Salucci, Paolo (September 1, 1992). "The baryon content of the Universe". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 258 (1): 14P–18P. arXiv:astro-ph/0502178. Bibcode 1992MNRAS.258P..14P. doi:10.1093/mnras/258.1.14P. ISSN 0035-8711.
17. ↑ Ellis, George F.R.; U. Kirchner; W.R. Stoeger (2004). "Multiverses and physical cosmology". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 347 (3): 921–36. arXiv:astro-ph/0305292. Bibcode 2004MNRAS.347..921E. doi:10.1111/j.1365-2966.2004.07261.x.
18. ↑ "'Multiverse' theory suggested by microwave background". BBC News (yn Saesneg). 2011-08-03. Cyrchwyd 2023-02-14.