Cirgistan

Cirgistan

Gweriniaeth Kyrgyz Кыргыз Республикасы (Cirgiseg) Кыргызская Республика (Rwsieg)
Arwyddair	Gwerddon ar y Ffordd y Sidan Ysblennydd
Math	gwladwriaeth sofran, gwlad dirgaeedig, gweriniaeth, gwlad
Prifddinas	Bishkek
Poblogaeth	6,694,200
Sefydlwyd	31 Awst 1991 (Datganiad o Annibyniaeth oddi wrth USSR)
Anthem	Anthem Genedlaethol Gweriniaeth Kyrgyz
Pennaeth llywodraeth	Sooronbay Jeenbekov, Sapar Isakov, Muhammetkaliy Abulgaziyev, Kubatbek Boronov, Sadyr Zhaparov, Artjom Nowikow, Ulukbek Maripov, Ulukbek Maripov, Akylbek Japarov, Adylbek Kasymaliev
Cylchfa amser	UTC+06:00
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Cirgiseg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Soviet Central Asia
Gwlad	Cirgistan
Arwynebedd	199,951 km²
Yn ffinio gyda	Gweriniaeth Pobl Tsieina, Casachstan, Tajicistan, Wsbecistan
Cyfesurynnau	41°N 75°E
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Cabinet Gweinidogion Cirgistan
Corff deddfwriaethol	Y Cyngor Goruchaf
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Arlywydd Cirgistan
Pennaeth y wladwriaeth	Sadyr Zhaparov
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog Cirgistan
Pennaeth y Llywodraeth	Sooronbay Jeenbekov, Sapar Isakov, Muhammetkaliy Abulgaziyev, Kubatbek Boronov, Sadyr Zhaparov, Artjom Nowikow, Ulukbek Maripov, Ulukbek Maripov, Akylbek Japarov, Adylbek Kasymaliev
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$8,741 million, $10,931 million
Arian	Kyrgyz som
Cyfartaledd plant	3.2
Mynegai Datblygiad Dynol	0.692
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Gwlad dirgaeedig yn nwyrain Canolbarth Asia, sy'n gorwedd ym mynyddoedd Tian Shan a Pamir, yw Cirgistan, yn swyddogol Gweriniaeth Cirgistan,^[1] Bishkek yw'r brifddinas a'r ddinas fwyaf. Mae Cyrgistan yn ffinio â Kazakhstan i'r gogledd, Wsbecistan i'r gorllewin, Tajicistan i'r de, a Tsieina i'r dwyrain a'r de-ddwyrain.^[2][3][4] Cirgisiaid ethnig yw'r mwyafrif o dros 7 miliwn o bobl y wlad, ac yn ychydig o Wsbeciaid a Rwsiaid.^[5] Cyn 1991 roedd yn rhan o'r hen Undeb Sofietaidd. Bishkek yw'r brifddinas.

Dros y milenia, cafodd Cyrgistan nifer o ddiwylliannau ac ymerodraethau gwahanol. Er ei bod wedi'i hynysu'n ddaearyddol gan dir mynyddig, mae Cyrgistan wedi bod ar groesffordd sawl gwareiddiad gwych gan ei bod ar Ffordd y Sidan ynghyd â llwybrau masnachol eraill. Casgliad o lwythi oedd y wlad ar y cychwyn, fel bron pob gwlad arall, ond fe'i meddiannwyd ar adegau gan dra-arglwyddiaeth fwy, er enghraifft y nomadiaid Tyrcig, sy'n olrhain eu hachau i lawer o wladwrieithau Tyrcaidd. Fe'i sefydlwyd gyntaf fel y Kyrgyz Khagan Yenisei. Yn ddiweddarach, yn y 13g, gorchfygwyd Cyrgistan gan Ymerodraeth y Mongol gan sawl llinach Mongolaidd; adenillodd annibyniaeth, ond fe'i goresgynwyd yn ddiweddarach gan y Dzungar Khanat, hefyd o darddiad Mongolaidd.

Ar ôl hil-laddiad y Dzhungariaid, daeth Kyrgyz a Kipchaks yn rhan o Kokand Khanat ac yn 1876, daeth Cyrgistan yn rhan o Ymerodraeth Rwsia. Ym 1936, ffurfiwyd Gweriniaeth Sofietaidd Kirghiz a fwriadwyd yn weriniaeth gyfansoddol o fewn yr Undeb Sofietaidd.

Yn dilyn diwygiadau democrataidd Mikhail Gorbachev yn yr Undeb Sofietaidd, yn 1990 etholwyd yr ymgeisydd o blaid annibyniaeth Askar Akayev yn arlywydd. Ar 31 Awst 1991, datganodd Cyrgistan annibyniaeth o'r Undeb Sofietaidd a sefydlwyd llywodraeth ddemocrataidd. Enillodd Cyrgistan sofraniaeth fel cenedl-wladwriaeth ar ôl i'r Undeb Sofietaidd chwalu ym 1991.

Yn dilyn annibyniaeth, roedd Cyrgistan yn swyddogol yn weriniaeth arlywyddol unedol. Wedi'r Chwyldro Tiwlip daeth yn weriniaeth seneddol unedol; fodd bynnag, dros amser datblygodd arlywyddiaeth gweithredol a chafodd y wlad ei llywodraethu fel gweriniaeth lled-arlywyddol cyn dychwelyd i system arlywyddol yn 2021. Drwy gydol ei bodolaeth bu gwrthdaro ethnig,^[6][7] a gwelwyd gwrthryfeloedd,^[8] ac yn debyg i Lywodraeth y DU gwelwyd trafferthion economaidd,^[9][10] llywodraethau crog a thros dro^[11] a gwrthdaro gwleidyddol.^[12]

Mae Cyrgistan yn aelod o Gymanwlad y Gwladwriaethau Annibynnol, yr Undeb Economaidd Ewrasiaidd, y Sefydliad Cytundeb Cyd-Ddiogelwch, Sefydliad Cydweithredu Shanghai, y Sefydliad dros Gydweithio Islamaidd, Sefydliad Diogelwch a Chydweithrediad Ewropeaidd, Sefydliad Gwladwriaethau Twrciaidd, y gymuned Türksoy yn y Cenhedloedd Unedig. Mae'n wlad sy'n datblygu ac yn safle 117 yn y Mynegai Datblygiad Dynol, a hi yw'r ail wlad dlotaf yng Nghanolbarth Asia ar ôl Tajicistan gyfagos. Mae economi trosiannol y wlad yn ddibynnol iawn ar aur, glo ac wraniwm.

1. ↑ Dywed Cyfansoddiad y wlad: "1. Cyrgistan (Kyrgyz Republic)...". "2021-жылдын 5-майындагы Кыргыз Республикасынын Конституциясы (2021-жылдын 11-апрелиндеги референдумда (бүткүл элдик добуш берүүдө) кабыл алынган".
2. ↑ "Constitution of the Kyrgyz Republic". CIS Legislation. Cyrchwyd 31 December 2021.
3. ↑ "Kyrgyzstan Constitution" (PDF). Constitution Net. Cyrchwyd 31 December 2021.
4. ↑ "Constitution of the Kyrgyz Republic" (PDF). Legislationline. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 21 January 2022. Cyrchwyd 31 December 2021.
5. ↑ "Total population by nationality - Open Data - Statistics of the Kyrgyz Republic". National Statistics Committee of the Kyrgyz Republic. Cyrchwyd 2023-02-07.
6. ↑ "Investigating Kyrgyzstan's ethnic violence: Bloody business". The Economist. 12 May 2011. Cyrchwyd 26 March 2013.
7. ↑ "Foreigners in Kyrgyzstan: 'Will We Be Banned, Too?'". Eurasianet. EurasiaNet.org. 15 June 2011. Cyrchwyd 26 March 2013.
8. ↑ "Pro-Government Election Victory Sparks Overnight Revolution in Kyrgyzstan". OCCRP. 6 October 2020. Cyrchwyd 10 November 2020.
9. ↑ "Kyrgyzstan: Economy globalEDGE: Your source for Global Business Knowledge". Globaledge.msu.edu. 20 December 1998. Cyrchwyd 26 March 2013.
10. ↑ "Kyrgyz Republic Economy: Population, GDP, Inflation, Business, Trade, FDI, Corruption". Heritage.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 February 2021. Cyrchwyd 26 March 2013.
11. ↑ "BBC News – Kyrgyzstan profile – Timeline". Bbc.co.uk. 10 October 2012. Cyrchwyd 26 March 2013.
12. ↑ "Kyrgyz Unrest". EurasiaNet.org. Cyrchwyd 26 March 2013.