Tonga

Tonga

Brenhiniaeth Tonga Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga
Arwyddair	Duw a Tonga yw fy etifeddiaeth
Math	gwladwriaeth sofran, ynys-genedl
Prifddinas	Nuku'alofa
Poblogaeth	108,020
Sefydlwyd	4 Mehefin 1970 (Annibyniaeth oddi wrth Lloegr)
Anthem	Anthem Brenin Ynysoedd Tonga
Pennaeth llywodraeth	ʻAisake Eke
Cylchfa amser	UTC+13:00, Tongatapu'r Môr Tawel
Gefeilldref/i	Auckland, Owariasahi
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Tongan, Saesneg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Polynesia
Gwlad	Tonga
Arwynebedd	748.506563 km²
Yn ffinio gyda	Unol Daleithiau America
Cyfesurynnau	20.58778°S 174.81028°W
Gwleidyddiaeth
Corff deddfwriaethol	Cynulliad Deddfwriaethol Tonga
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Brenin Tonga
Pennaeth y wladwriaeth	Tupou VI
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog Tonga
Pennaeth y Llywodraeth	ʻAisake Eke
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$469.2 million
Arian	Tongan paʻanga
Cyfartaledd plant	3.722
Mynegai Datblygiad Dynol	0.745
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Mae Tonga (yn swyddogol Teyrnas Tonga; yn y Tongaeg: Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga) yn wlad sofran, ac yn wlad ynys ym Mholynesia, sy'n rhan o Oceania. Mae ganddi 171 o ynysoedd - gyda phobl yn byw ar 45 ohonynt nhw. Cyfanswm arwynebedd y wlad yw tua 750 cilometr sgwar (290 milltir sgwar) a hynny wedi ei wasgaru dros arwynebedd o tua 700,000 o gilometrau sgwar (270,000 milltir sgwar)yn Ne'r Cefnfor Tawel. O 2021 ymlaen, mae gan Tonga boblogaeth o 104,494,^[1] gyda 70% ohonynt yn byw ar y brif ynys, sef Tongatapu. O'i hamgylch mae Ffiji a Wallis a Futuna (Ffrainc) i'r gogledd-orllewin, Samoa i'r gogledd-ddwyrain, Caledonia Newydd (Ffrainc) a Fanwatw i'r gorllewin, Niue (y diriogaeth dramor agosaf) i'r dwyrain, a Kermadec (Seland Newydd) i'r de-orllewin. Mae Tonga tua 1,800 cilometr (1,100 mi) o Ynys y Gogledd, Seland Newydd ac mae'n aelod o Gymanwlad Lloegr.

Daeth gwareiddiad Lapita i fyw i Tonga am y tro cyntaf tua 2,500 o flynyddoedd yn ôl, sef gwladfawyr (neu 'wladychwyr') Polynesaidd a esblygodd yn raddol ei hunaniaeth ethnig ei hun, gyda iaith a diwylliant unigryw. Roeddent yn gyflym i sefydlu sylfaen bwerus ar draws De'r Môr Tawel, a gelwir y cyfnod hwn o ehangu a gwladychu Tonga yn Ymerodraeth Tui Tonga. O reolaeth y brenin Tongan cyntaf, ʻAhoʻeitu, tyfodd Tonga'n bŵer rhanbarthol. Gorchfygodd ac aeth ati i reoli rhannau o'r Môr Tawel, o rannau o Ynysoedd Solomon a'r cyfan o Caledonia Newydd a Ffiji yn y gorllewin i Samoa a Niue a hyd yn oed cyn belled â rhannau o Polynesia Ffrengig heddiw yn y dwyrain. Daeth Tuʻi Tonga yn enwog am ei dylanwad economaidd, ethnig, a diwylliannol dros y Môr Tawel, a barhaodd hyd yn oed ar ôl chwyldro Samoaidd y 13g a darganfyddiad Ewropeaid o'r ynysoedd yn 1616.^[2]

Rhwng 1900 a 1970, roedd gan Tonga statws gwladwriaeth warchodedig Brydeinig hy roedd Lloegr wedi'i meddiannu, ei gwladychu. Gofalodd y DU am faterion tramor Tonga o dan Gytundeb Cyfeillgarwch Tonga, ond ni ildiodd Tonga ei sofraniaeth i unrhyw bŵer tramor. Yn 2010, cymerodd gam pendant i ffwrdd o'i brenhiniaeth absoliwt draddodiadol a daeth yn frenhiniaeth gyfansoddiadol gwbl weithredol, ar ôl i ddiwygiadau deddfwriaethol baratoi'r ffordd ar gyfer ei hetholiadau cynrychioliadol cyntaf. Fel a ddigwyddodd yn Lloegr, daeth y brenin a'r frenhines yn ddim mwy na phwped.

1. ↑ "Tonga Population 2021 (Demographics, Maps, Graphs)". worldpopulationreview.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 October 2021. Cyrchwyd 28 October 2021.
2. ↑ see writings of Ata of Kolovai in "O Tama a Aiga" by Morgan Tuimaleali'ifano; writings by Mahina, also coronation edition of Spasifik Magazine, "The Pacific Islands: An Encyclopedia," edited by Lal and Fortune, pp. 133–