Ilargia

Ilargia

Ilargi betea Lurretik ikusia ipar hemisferiotik
Ezaugarri orbitalak
Perigee	362600 km (356400–370400 km)
Apogee	405400 km (404000–406700 km)
Ardatzerdi handia	384399 km  (0.00257 AU)[1]
Eszentrikotasuna	0.0549 [1]
Orbita-periodoa	27.321661 d (27 e 7 o 43.19 min 11.5 s[1])
Orbita-periodo sinodikoa	29.530589 d (29 e 12 o 44 min 2.9 s)
Batezbesteko abiadura orbitala	1.022 km/s
Makurdura orbitala	5.145° ekliptikara[2]
Goranzko nodoaren luzera	Erreboluzio orbital batetik erregresioa 18.6 urtero
Perigeearen argumentua	Erreboluzio batetik progresatzen 8.85 urtero
Zeinen satelite	Lurra[3]
Ezaugarri fisikoak
Batezbesteko erradioa	1737.1 km  (0.273 Lur)[1][4][5]
Ekuatoreko erradioa	1738.1 km  (0.273 Lur)[4]
Poloko erradioa	1736.0 km  (0.273 Lur)[4]
Zanpaketa	0.0012[4]
Zirkunferentzia	10921 km  (ekuatorean)
Gainazal azalera	3.793×107 km2  (0.074 Lur)
Bolumena	2.1958×1010 km3  (0.020 Lur)[4]
Masa	7.342×1022 kg  (0.012300 Lur)[1][4]
Batezbesteko dentsitatea	3.344 g/cm3[1][4] 0.606 × Lurra
Gainazal grabitatea	1.62 m/s2  (0.1654 g)[4]
Inertzia momentuaren faktorea	0.3929±0.0009[6]
Ihes-abiadura	2.38 km/s
Errotazio periodo siderala	27.321661 d  (sinkronoa)
Ekuatoreko errotazio abiadura	4.627 m/s
Makurdura axiala	1.5424° ekliptikara 6.687° plano orbitalera[2]
Albedoa	0.136[7]
Gainazaleko tenp. min batezbeste max Ekuatorea 100 K 220 K 390 K 85°N  150 K 230 K[8]
Ageriko magnitudea	−2.5 to −12.9 −12.74  (mean full moon)[4]
Diametro angeluarra	29.3 to 34.1 Arku minutu[4]
Atmosfera[9]
Gainazaleko presioa	10−7 Pa (1 picobar)  (egunean) 10−10 Pa (1 femtobar)   (gauean)
Osaera	He Ar Ne Na K H Rn

Ilargia Lurraren satelite natural bakarra da. Eguzki Sistemako bosgarren sateliterik handiena da, eta handiena, orbitatzen duten planetaren tamainaren arabera. Eguzki Sistemako bigarren sateliterik dentsoena da (ezagutzen ditugunen artean), Jupiterreko Ioren ostean. Ilargiaren eta Lurraren artean 384.400 km daude.^[1] Urtero, distantzia hori 3,82 ± 0,07 cm handitzen da, baina ratioa ez da konstantea.^[10] Orbita eliptikoa du: distantziarik txikiena —perigeoa— 356.000 kilometro da, eta handiena —apogeoa— 406.000 kilometro.

Teoria nagusiak dio Ilargia orain dela 4.500 milioi urte sortu zela, Lurraren sorreratik oso gertu. Hainbat hipotesi daude jatorriaren inguruan: azalpenik hedatuenak dio Ilargia Marteren tamaina zuen Tea izeneko planeta batek Lurraren aurka kolpatzean sortutako hautsetik sortu zela.

Ilargiak Lurrarekiko errotazio sinkronikoa du, eta beti erakusten du aurpegi bera, edo gertuko aurpegia, itsaso ilun bolkaniko eta inpaktuzko kraterren eremu altuen artean. Eguzkiaren ostean ikus daitekeen objekturik distiratsuena da, Lurraren gainazalaren argiztatzeari dagokionez. Haren gainazala benetan iluna da (oso zuri argia dela eman badezake ere), asfalto gastatua baino distira pixka bat handiagoarekin. Ilargia Lurretik lau moduz ikus daiteke: bakoitzak aldi izena du. Ilargialdiek ilgora^[11], ilbehera, ilberria eta ilbetea dute izena.^{[12] [13]} Lehen alditik laugarrenera 27 egun, 7 ordu, 43 minutu, eta 11,47 segundo pasa behar dira. Ziklo erregular horiek Ilargia kultur eragin esanguratsu bilakatu dute, Antzinarotik hizkuntza, egutegi, arte eta mitologian handia baita.

Ilargiaren grabitazioaren eraginak itsasoko mareak, lur mareak, eta egunaren luzatze txikiak sortzen ditu. Ilargiaren gaur egungo distantzia orbitala Lurraren diametroaren tamaina baino hogeita hamar aldiz handiagoa da, eta zeruan duen tamaina erlatiboa ia-ia Eguzkiaren parekoa da. Horregatik, eguzki eklipse bat gertatzen denean, Ilargiak osorik estaltzen du Eguzkia. Fenomeno horrek ez du etorkizun urrunean segituko. Lurraren eta Ilargiaren arteko distantzia zuzena 3,82 ± 0,07 zentimetro handitzen da urtero, baina ratio hori ez da konstantea.

1959an Sobietar Batasunaren Luna programa Ilargira espazio-ontzi ez-tripulatu bat bidali zuen lehenengo herrialdea izan zen; Ameriketako Estatu Batuek NASAko Apollo programarekin gizaki bat jarri zuen Ilargian, lehen bidaia tripulatuaz (Apollo 8, 1968an) eta sei Ilargiratzez, 1969 eta 1972 artean, horietatik lehenengoa Apollo 11rena. Misio horiek 380 kg Ilargi arroka ekarri zituzten, Ilargiaren historia geologikoa ulertzeko oso baliagarriak. 1972ko Apollo 17aren ostean ez da berriro gizakirik joan Ilargira, nahiz eta hainbat misio egon diren, baita Europa zein Txinaren aldetik ere.

1. ↑ ^{a b c d e f g} Wieczorek, M.. (2006). «The constitution and structure of the lunar interior» Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60 (1): 221–364.  doi:10.2138/rmg.2006.60.3..
2. ↑ ^{a b} Lang, Kenneth R.. (2011). The Cambridge Guide to the Solar System. (2. argitaraldia) Cambridge University Press..
3. ↑ Morais, M. (2002-11). «The Population of Near-Earth Asteroids in Coorbital Motion with the Earth» Icarus 160 (1): 1–9.  doi:10.1006/icar.2002.6937. (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
4. ↑ ^{a b c d e f g h i j} «Moon Fact Sheet» nssdc.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
5. ↑  doi:10.1029/96JE02940. Bibcode: 1997JGR...102.1591S..
6. ↑ (Ingelesez) Williams, James G.; Newhall, Xx; Dickey, Jean O.. (1996-10). «Lunar moments, tides, orientation, and coordinate frames» Planetary and Space Science 44 (10): 1077–1080.  doi:10.1016/0032-0633(95)00154-9. (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
7. ↑ (Ingelesez) Matthews, Grant. (2008-09-20). «Celestial body irradiance determination from an underfilled satellite radiometer: application to albedo and thermal emission measurements of the Moon using CERES» Applied Optics 47 (27): 4981.  doi:10.1364/AO.47.004981. ISSN 0003-6935. (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
8. ↑ (Ingelesez) Vasavada, A. (1999-10). «Near-Surface Temperatures on Mercury and the Moon and the Stability of Polar Ice Deposits» Icarus 141 (2): 179–193.  doi:10.1006/icar.1999.6175. (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
9. ↑ (Ingelesez) Lucey, P.. (2006-01-01). «Understanding the Lunar Surface and Space-Moon Interactions» Reviews in Mineralogy and Geochemistry 60 (1): 83–219.  doi:10.2138/rmg.2006.60.2. ISSN 1529-6466. (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
10. ↑ lasp.colorado.edu
11. ↑ ilgora, ilberri eta ilbete hitzen aldaera dialektalak ikus daitezke Eusklatzaindiaren Euskararen Herri Hizkeren Atlasean. ikus: <https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?&option=com_ehha&view=frontpage&Itemid=466&lang=eu&mapa=216> [ikusia: 2018-12-29]
12. ↑ Naberan, Josu. Euskaldunen ilargi-egutegia. erabili.com.
13. ↑ Eusklatzaindiaren Hiztegia. (Noiz kontsultatua: 2018-12-29).