Kapitalismo

Kapitalismoa sistema ekonomikoen multzo bat da, definizio argi eta onarturik ez duena. Etimologikoki, "kapitalista" bat kapitalaren aldeko banakoa da, nondik ondoriozta daitekeen sistema kapitalistak ekonomian zentraturiko sistemak diren. Hala ere, kapitalismoa oso zentzu desberdinetan definitzen da kokapen ideologikoaren arabera.^[1]

Kapitalismoan, gizabanakoek eta horiek ordezkatzen dituzten enpresek modu pribatuan eta interdependentean ekoizten dituzte ondasunak eta zerbitzuak, eta, baliabideak lortzeko, kontsumo-merkatu baten mende daude^[2]. Horien trukea, funtsean, merkataritza-askearen bidez egiten da, eta, beraz, lanaren zatiketa modu komertzialean garatzen da, eta agente ekonomikoak mozkina bilatzearen mende daude^[3]. Banakuntza antolatu egiten da, eta ekoizpen-unitateak batu edo bereizi egiten dira ondasun eta zerbitzuetarako prezio-sistema batean oinarritutako dinamika baten arabera^[4]. Era berean, ekoizleen eta kontsumitzaileen hautaketek eskaintza baten eta eskari baten artean ematen duten elkarreraginaren mende dagoen merkatu batean eratzen dira prezioak^[5], gehienbat, eta horiek beharrezkoak dira salgaien trukaketan oinarritutako ekonomiaren ex-post koordinaziorako^[6]. Adam Smithen esku ikusezinaren kontzeptuaren arabera, eskaintzaren eta eskariaren artean dagoen interdependentziak ekoizleek gizartearentzat beharrezkoa dena ekoiztea bakarrik sustatzen du milioika transakzio indibidualetatik lortzen duten informazioaren ondorioz. Horrela, modu zentralizatuan arautu daitekeena baino modu eraginkorragoan baimentzen da produkzio-sistema^[7].

Kapitalismo hitzaren jatorri etimologikoa kapitalaren ideiatik eta ekoizpen-indarren jabetza pribaturako erabileratik dator^[8][9], hala ere, merkatu-ekonomiaren barruan trukea duen kontzeptu gisa, gehienbat kapitalismoarekin erlazionatzen da (bere beharrezko baldintza baita^[10][11]​) eta jabetza pribatu absolutuarekin^[12]​ edo jabetza burgesarekin^[13][14], zeina bere aurreko korolarioa den^[15][16].​​ Hitzaren jatorria 1848 baino lehenagokoa izan daiteke, baina, garaiko iturri idatzien arabera, 1860ra arte, ez zen izan korronte gisa hartua eta termino gisa aitortua^[17].

Gizarte kapitalista deitzen zaio: jabetza pribatuarekiko errespetuan, etxez etxeko lanaren datuetan, lanaren antolakuntza arrazionalean, diruan eta ekoizpen baliabideen erabilgarritasunean oinarrituta sortutako gizarte politiko eta juridikoari sistema horren ezaugarri ekonomikoak baitira^[18][19]. Ordena kapitalistan, gizartea klase sozioekonomikoek osatzen dute feudalismoan eta beste ordena premodernoetan ohikoak diren estamentuez ordez^[20]. Gizarte mota horretatik eta beste batzuetatik bereizten da gizabanakoen gizarte mugikortasun aukeragatik, gizarte estratifikazio ekonomikoagatik eta errentaren banaketagatik^[21]. Banaketa hori produkzio-egituran eskuratutako posizio sozial desberdinen funtzionaltasunaren mende dago ia erabat^[22].

Gizarte kapitalista izena hartu ohi da, kapitala ekoizpen-harreman gisa ekonomikoki elementu nagusi bihurtzen delako haren barruan^[23]. Nagusitasun horren arrazoien arteko desadostasunak banatu egiten ditu ideologia politiko modernoak: ikuspegi liberal smithiarraren ardatza da kapitalak gizarte-harreman gisa duen erabilgarritasuna lanaren zatiketa zabala duen merkataritza-gizarte batean produzitzeko, kontsumo-eskaintza hobetzearen eta lan autonomoarekiko soldataren bidezko diru-sarrera handiagoen kausa eta ondorio gisa ulertuta^[24]. Aldiz, ikuspegi sozialista marxistak uste du, kapitalak, gizarte-harreman gisa, aurretik (eta gero atzeraelikatuta) kapital fisiko handiagoaren jabeekin soldatapeko lan-trukearen bidez harremanik izan gabe bizirauteko ezintasun sozial instituzionalizatua duela^[25].

Interes baten truke antolaketa ekonomikoa kapitalez hornitzen duten sortzaileek eta/edo jabeek osatzen duten klase soziala kapitalista gisa deskribatzen da^[26]. Enpresa-funtzioek, ordea, irabaziak lortzeko jokatzen dute^[27], eta gerentzialek, berriz, soldata baten truke^[28]. Oro har, XVIII. mendetik aurrera, burgesia gisa deskribatzen da, bai multzo sozial hori, bai gizarte industrial moderno bateko lan-enplegatzaileena, baina burgesia Erdi Aroko landa-gizarteko hirietan sortzen da, eta kapitalismo modernoaren sorburu diren jabe autoenplegatuek osatzen dute^[29].

1. ↑ «Kapitalismo» www.euskadi.eus (Lur hiztegi entziklopedikoa) (Noiz kontsultatua: 2022-06-27).
2. ↑ Shigeto Tsuru, Institutional Economics Revisited, University of Cambridge, 1993, 26. or.
3. ↑ Lajugie, Joseph. Los sistemas económicos, Eudeba, 1987, 13-14 or.
4. ↑ Williamson, Oliver E. Las instituciones económicas del capitalismo, Fondo de Cultura Económica, 1989, 93-137. or.
5. ↑ Keynes, John Maynard. La teoría general del empleo, el interés y el dinero, Aosta, 1998, 22-23. or.
6. ↑ Mohammed Bensald, «The centralist organization of Marx» en art. «The organizational indetermination of spontaneous order in Hayek»
7. ↑ (Ingelesez) «What Is the Invisible Hand in Economics?» Investopedia (Noiz kontsultatua: 2023-08-23).
8. ↑ «capitalismo» The Free Dictionary (Noiz kontsultatua: 2023-08-23).
9. ↑ Braudel, Fernand. La dinámica del capitalismo, Fondo de Cultura Económica, 2006, 52-55. or.
10. ↑ (Alemanez) Lange, Oskar. (1964). Entwicklungstendenzen der modernen Wirtschaft und Gesellschaft: eine sozialistische Analyse. Europa Verlag (Noiz kontsultatua: 2023-08-23).
11. ↑ Mises, Ludwig von .«El capitalismo Archivado el 29 de noviembre de 2014 en Wayback Machine.», La acción humana, Unión Editorial, 1995, 322-328. or.
12. ↑ Richard Pipes, Propiedad y libertad, Fondo de Cultura Económica, 1999, 80-82 eta 135-152. or.
13. ↑ Cordero Quinzacara, Eduardo; Aldunate Lizana, Eduardo. (00/2008). «Evolución histórica del concepto de propiedad» Revista de estudios histórico-jurídicos (30): 345–385.  doi:10.4067/S0716-54552008000100013. ISSN 0716-5455. (Noiz kontsultatua: 2023-08-23).
14. ↑ José Luis Romero, Crisis y orden en el mundo feudoburgués, Ed. Siglo XXI, 2003, xiv-xx (estudio preliminar de Carlos Astarita) y 74-83
15. ↑ Richard Pipes, Propiedad y libertad, Fondo de Cultura Económica, 1999, 72-73 eta 157-160. or.
16. ↑ Paul Lafargue, «Feudal Property» and «Bourgeois Property», The Evolution of Property, caps. VI & V
17. ↑ La era del Capital, 1848-1875. Biblioteca E.J. Hobsbawm de Historia Contemporanea. Grupo Editorial Planeta. 5.ª ed. Buenos Aires: Crítica 2006
18. ↑ (Gaztelaniaz) Weber, Max. (2012-09-30). La ética protestante y el espíritu del capitalismo. Fondo de Cultura Economica ISBN 978-607-16-1150-5. (Noiz kontsultatua: 2023-08-23).
19. ↑ (Ingelesez) «What Is Capitalism?» IMF (Noiz kontsultatua: 2023-08-23).
20. ↑ Soziologia klasikoak ñabardura-desberdintasunekin bat egiten du kategorizazio honetan: Marxen klase-gizarteen sekuentzia historiko bat proposatzen da, lehenak arrazoi ekonomikoengatik eratuak baina batez ere funtzio eta harreman estra-ekonomikoetan eusten direnak, non haien iriste puntu burgesa den, klase guztiak izaera ekonomikoa baitute; Ezberdintasun hori garrantzi handiagoa hartzen du Weberren ikuspuntuan; kapitalismoan, klase sozialez behar bezala soilik hitz egin behar da printzipio estratifikatzaile gisa, eta, beste guztietan, determinantea klaseetan oinarritutakoa izango litzateke, baita jatorriz ere. Ikus: Val Burris, "Marx and Weber's Neo-Marxist Synthesis of Classes", Zona abierta, ISSN 0210-2692, 59-60 zk., 1992 (Item dedicated to: Contemporary Theories of Social Classes), or. 127-156; edo ibidem, Soziologia Koadernoak 4. zk., 1993, Gizarte Zientzien Fakultateko Buenos Aireseko Unibertsitatea; atalean aipatua eta eztabaidatua: Perla Aronson, "The Weberian View of Social Conflict artxibatua 2018-04-17 at the Wayback Machine", Social Conflict, 1. urtea, 0. zenbakia, 2008ko azaroa, 2008. or. 118.
21. ↑ Ricardo López Ruiz y Carmen Pellicer Lostao, «Modelos matemáticos de la riqueza Archivado el 24 de febrero de 2021 en Wayback Machine.», Revista Investigación y Ciencia, marzo de 2011.
22. ↑ Karl Polanyi, La gran transformación, Fondo de Cultura Económica, 2011, 89-90 eta 188. or.
23. ↑ Deutschmann, Christoph. «A pragmatist theory of capitalism», Socio-Economic Review, Oxford Journals, 2011, Volume 9, Issue 1, cap. 3, 90. or.
24. ↑ Adam Smith, Investigación sobre la naturaleza y causas de la riqueza de las naciones, Fondo de Cultura Económica, 2010, libro segundo, intr., 250-251. or.
25. ↑ Karl Marx, El capital. Crítica de la economía política, Fondo de Cultura Económica, 2010, libro primero, tomo I, cap. XXV, 650-651 or.
26. ↑ Joseph Schumpeter, Teoría del desenvolvimiento económico, Fondo de Cultura Económica, 1976, cap. IV, 135-161. or.
27. ↑ Joseph Schumpeter, Teoría del desenvolvimiento económico, Fondo de Cultura Económica, 1976, cap. IV, 135-161. or.
28. ↑ Landoni, Juan Sebastián. «Empresario y capitalista: nota para una teoría austriaca de la firma», Journal of Management for Value
29. ↑ Sombart, Werner. El apogeo del capitalismo, Fondo de Cultura Económica, 1984. Ver resumen de la referencia en: Christoph Deutschmann, op. cit., cap. 4, 94. or.