Back Neanderdaller Afrikaans Neandertaler ALS نياندرتال Arabic نياندرطال ARY Homo neanderthalensis AST Neandertal insanı Azerbaijani نئاندرتال AZB Neandertaler BAR Neandertal BCL Неандэрталец Byelorussian

Neandertal

Neandertal
Pleistozeno berantiar
↓

Sailkapen zientifikoa
KlaseaMammalia
OrdenaPrimates
FamiliaHominidae
LeinuaHominini
GeneroaHomo
Espeziea Homo neanderthalensis
Banaketa mapa

Neandertalak[1] (halaber, Neandertalgo gizakia, Homo neanderthalensis edo Homo sapiens neanderthalensis[2]) Eurasian orain dela 40.000 urte arte bizi izan zen giza espezie edo azpiespezie arkaiko bat izan zen[3][4][5][6]. Ziurrenik aldaketa klimatikoaren ondorioz[7][8][9], gaixotasunen ondorioz[10][11] edo bi horien arteko konbinazio baten ondorioz desagertu ziren[9].

Ez dago argi neandertalak gizaki modernoengandik noiz banandu ziren; ikerketek duela 315.000[12] eta 800.000 urte bitarteko tarteak proposatu dituzte[13]. H. heidelbergensis arbasoaren eta neandertalen arteko dibergentziaren garaia ere ez da argia. Neandertal hezurrik zaharrenak duela 430.000 urte datatuak daude, baina sailkapena zalantzazkoa da[14]. Neandertalak fosil ugariengatik ezagutzen dira, batez ere duela 130.000 urtetik aurrera[15]. Espeziaren tipoa, Neanderthal 1, 1856an aurkitu zen Alemaniako Neander haranean. Fosil horren baliagarritasunaz eztabaida asko izan ondoren, XX. mendearen hasieran primitiboak, inozoak eta basatiak zirela pentsatzen zen. Nahiz eta horien ezagutza eta pertzepzioa aldatu egin den, geroztik komunitate zientifikoan, eboluziorik gabeko kobazuloetako gizaki arketipoaren irudia nagusi da oraindik ere herri-kulturan[16][17].

Neandertal teknologia nahiko sofistikatua izan zela uste da. Mousteriar harrizko lanabes industria zuten[18][19], eta litekeena da sua sortzeko[20][21] eta haitzuloetako sutondoak eraikitzeko trebetasunak ere izatea[22][23], urki azalezko bikea[24], gutxienez burusien eta pontxoen antzeko arropa sinpleak[25], ehungintza[26], Mediterraneoan zehar nabigatzea[27][27], sendabelarrak erabiltzea[28][29][30], baita lesio larriak artatzeko ere[31], janaria biltegiratzea[32] eta sukaldaritzako teknika ezberdinak erabiltzea ere, hala nola, erretzea, irakitea[33] eta ketzea[34]. Neandertalek elikagai asko erabiltzen zuten, batez ere apatxak dituzten animaliak[35], baina baita beste megafauna[36], landare[37][38][39], ugaztun txiki, txori[40] eta uretako eta itsasoko baliabideak ere[41]. Nahiz eta puntako harrapariak izan, hartza, lehoiak, kobazuloko hiena eta beste harrapari handi batzuekin lehiatzen ziren[42]. Pentsaera sinboliko eta Paleolitikoko labar artearen hainbat adibide egotzi zaizkie Neandertalei, baina ez da ziurra[43]. Adibideetako batzuk hegazti hezurretatik[44] edo oskoletatik[45] egindako apaingarri posibleak, objektu ezohikoen bildumak, hala nola kristalak eta fosilak[46], grabatuak, musika ekoizpena[47], Divje Babe flautak adierazten duen bezala[48], eta duela 65.000 urte baino lehen eztabaidarekin[49] dataturiko Espainiako kobazuloko pinturak[50][51]. Sinesmen erlijiosoen proposamen batzuk ere egin dira[52]. Neandertalak mintzatzeko gai bide ziren, agian hizkuntza artikulatuekin, nahiz eta haien hizkuntzaren konplexutasuna ez den ezagutzen[53][54].

Gizaki modernoen aldean, neandertalek gorpuzkera sendoagoa eta gorputz-adar laburragoak zituzten. Ezaugarriok klima hotzean beroa mantentzeko egokitzapen gisa azaltzen dira sarri, baina neandertalak sarri bizi izan ziren paisaia epeletarako egokitzapenak ere izan litezke[55]. Hala ere, hoztasun espezifikoko egokitzapenak zituzten, hala nola, gorputz gantz-biltegi espezializatua[56] eta sudur handia, airea berotzeko[57] (nahiz eta sudurra isuri genetikoek eragin izan[58]). Gizon neandertalen batezbesteko garaiera 165 cm ingurukoa zen eta emakumezkoena berriz, 153 cm, industrializazioaren aurreko gizaki modernoen antzekoa[59]. Neandertal gizonen eta emakumeen burmuinek 1.600 cm3 eta 1.300 cm3 inguru zituzten hurrenez hurren, gizaki modernoentzako balioen eremuan dagoena[60][61][62].

Biztanleria oso txikia zen, gene ahul kaltegarriak nabarmen hedatu ziren[63] eta distantzia luzeko sare eraginkorrak ez-ohikoak ziren. Dena den, eskualdeko kulturen eta komunitateen arteko komunikazio erregularraren frogak daude[64][65]. Kobazuloetan bizi ziren, eta leize artean mugitzen ziren urtaroen arabera[66]. Neandertalak tentsio handiko giro batean bizi ziren, traumatismo tasa altuekin, eta % 80 inguru 40 urte baino lehen hiltzen ziren[67]. Neandertalen eta gizaki anatomikoki modernoen arteko hibridazioaren frogak 2010eko Neanderthal Genoma Proiektuaren zirriborroan aurkeztu ziren[68][69][70]. Baliteke duela 316-219 mila urte gertatu izana[71], baina litekeena da duela 100.000 urte gertatu izan eta, berriro ere, duela 65.000 urte[72]. Badirudi, halaber, Siberiako gizaki arkaikoa zen Denisovarrekin ere hibridatu izana[73][74]. Eurasiar, australo-melanesiar, natibo amerikar eta iparrafrikar genomen % 4 inguru gene neandertalak dira, Afrikako Saharaz azpiko eremuan azpialdeko biztanleek, aldiz, ez dute bat bera ere edo agian % 0,3ko gehienez ere. Guztira, neandertalren genomaren % 20 bizirik dirau gaur egun[75]. Neandertalengandik heredaturiko gene asko kaltegarriak edo hautespen naturalaren eragina izan lezaketen arren, neanderthal genetikak giza immunitate sistema modernoan eragina duela dirudi[76][77], eta beste hainbat funtzio biologikotan eta egituratan ere inplikatuta dagoela[78], baina zati handi batek DNA ez-kodetzailea dela dirudi[79].

  1. ↑ «ZT Hiztegi Berria» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2021-02-18).
  2. ↑ Pääbo, Svante. (2014). Neanderthal man : in search of lost genomes. ISBN 978-0-465-02083-6. PMC 862400377. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  3. ↑ (Ingelesez) Higham, Tom; Douka, Katerina; Wood, Rachel; Ramsey, Christopher Bronk; Brock, Fiona; Basell, Laura; Camps, Marta; Arrizabalaga, Alvaro et al.. (2014-08). «The timing and spatiotemporal patterning of Neanderthal disappearance» Nature 512 (7514): 306–309.  doi:10.1038/nature13621. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  4. ↑ (Ingelesez) Higham, Thomas. (2011/03). «European Middle and Upper Palaeolithic radiocarbon dates are often older than they look: problems with previous dates and some remedies» Antiquity 85 (327): 235–249.  doi:10.1017/S0003598X00067570. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  5. ↑ (Ingelesez) Pinhasi, Ron; Higham, Thomas F. G.; Golovanova, Liubov V.; Doronichev, Vladimir B.. (2011-05-24). «Revised age of late Neanderthal occupation and the end of the Middle Paleolithic in the northern Caucasus» Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (21): 8611–8616.  doi:10.1073/pnas.1018938108. ISSN 0027-8424. PMID 21555570. PMC PMC3102382. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  6. ↑ (Ingelesez) Galván, Bertila; Hernández, Cristo M.; Mallol, Carolina; Mercier, Norbert; Sistiaga, Ainara; Soler, Vicente. (2014-10-01). «New evidence of early Neanderthal disappearance in the Iberian Peninsula» Journal of Human Evolution 75: 16–27.  doi:10.1016/j.jhevol.2014.06.002. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  7. ↑ (Ingelesez) Bradtmöller, Marcel; Pastoors, Andreas; Weninger, Bernhard; Weniger, Gerd-Christian. (2012-01-09). «The repeated replacement model – Rapid climate change and population dynamics in Late Pleistocene Europe» Quaternary International 247: 38–49.  doi:10.1016/j.quaint.2010.10.015. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  8. ↑ (Ingelesez) Wolf, D.; Kolb, T.; Alcaraz-Castaño, M.; Heinrich, S.; Baumgart, P.; Calvo, R.; Sánchez, J.; Ryborz, K. et al.. (2018-05-04). «Climate deteriorations and Neanderthal demise in interior Iberia» Scientific Reports 8 (1): 7048.  doi:10.1038/s41598-018-25343-6. ISSN 2045-2322. PMID 29728579. PMC PMC5935692. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  9. ↑ a b Black, Benjamin A.; Neely, Ryan R.; Manga, Michael. (2015-05). «Campanian Ignimbrite volcanism, climate, and the final decline of the Neanderthals» Geology 43 (5): 411–414.  doi:10.1130/g36514.1. ISSN 1943-2682. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  10. ↑ (Ingelesez) Underdown, Simon. (2008-01-01). «A potential role for Transmissible Spongiform Encephalopathies in Neanderthal extinction» Medical Hypotheses 71 (1): 4–7.  doi:10.1016/j.mehy.2007.12.014. ISSN 0306-9877. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  11. ↑ (Ingelesez) Sullivan, Alexis P.; de Manuel, Marc; Marques-Bonet, Tomas; Perry, George H.. (2017-07-01). «An evolutionary medicine perspective on Neandertal extinction» Journal of Human Evolution 108: 62–71.  doi:10.1016/j.jhevol.2017.03.004. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  12. ↑ (Ingelesez) Stringer, Chris. (2012). «The status of Homo heidelbergensis (Schoetensack 1908)» Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews 21 (3): 101–107.  doi:10.1002/evan.21311. ISSN 1520-6505. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  13. ↑ (Ingelesez) Gómez-Robles, Aida. (2019-05-01). «Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence» Science Advances 5 (5): eaaw1268.  doi:10.1126/sciadv.aaw1268. ISSN 2375-2548. PMID 31106274. PMC PMC6520022. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  14. ↑ (Ingelesez) Meyer, Matthias; Arsuaga, Juan-Luis; de Filippo, Cesare; Nagel, Sarah; Aximu-Petri, Ayinuer; Nickel, Birgit; Martínez, Ignacio; Gracia, Ana et al.. (2016-03). «Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins» Nature 531 (7595): 504–507.  doi:10.1038/nature17405. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  15. ↑ KLEIN, RICHARD G.. (1983). «ANTHROPOLOGY: What Do We Know About Neanderthals and Cro-Magnon Man?» The American Scholar 52 (3): 386–392. ISSN 0003-0937. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  16. ↑ Papagianni, Dimitra. (2015). The Neanderthals rediscovered : how modern science is rewriting their story. (Revised and updated edition. argitaraldia) ISBN 978-0-500-77311-6. PMC 919727485. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  17. ↑ (Ingelesez) Drell, Julia R. R.. (2000). «Neanderthals: A History of Interpretation» Oxford Journal of Archaeology 19 (1): 1–24.  doi:10.1111/1468-0092.00096. ISSN 1468-0092. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  18. ↑ Shaw, Ian. (2007). Dictionary of Archaeology.. John Wiley & Sons ISBN 978-0-470-75196-1. PMC 476170403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  19. ↑ (Ingelesez) Lycett, Stephen J.; von Cramon-Taubadel, Noreen. (2013-03-01). «A 3D morphometric analysis of surface geometry in Levallois cores: patterns of stability and variability across regions and their implications» Journal of Archaeological Science 40 (3): 1508–1517.  doi:10.1016/j.jas.2012.11.005. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  20. ↑ (Ingelesez) Sorensen, A. C.; Claud, E.; Soressi, M.. (2018-07-19). «Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis» Scientific Reports 8 (1): 10065.  doi:10.1038/s41598-018-28342-9. ISSN 2045-2322. PMID 30026576. PMC PMC6053370. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  21. ↑ (Ingelesez) Brittingham, Alex; Hren, Michael T.; Hartman, Gideon; Wilkinson, Keith N.; Mallol, Carolina; Gasparyan, Boris; Adler, Daniel S.. (2019-10-25). «Geochemical Evidence for the Control of Fire by Middle Palaeolithic Hominins» Scientific Reports 9 (1): 15368.  doi:10.1038/s41598-019-51433-0. ISSN 2045-2322. PMID 31653870. PMC PMC6814844. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  22. ↑ (Ingelesez) Hayden, Brian. (2012). «Neandertal Social Structure?» Oxford Journal of Archaeology 31 (1): 1–26.  doi:10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x. ISSN 1468-0092. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  23. ↑ (Ingelesez) Kedar, Yafit; Barkai, Ran. (2019-06-12). «The Significance of Air Circulation and Hearth Location at Paleolithic Cave Sites» Open Quaternary 5 (1): 4.  doi:10.5334/oq.52. ISSN 2055-298X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  24. ↑ (Ingelesez) Schmidt, Patrick; Blessing, Matthias; Rageot, Maxime; Iovita, Radu; Pfleging, Johannes; Nickel, Klaus G.; Righetti, Ludovic; Tennie, Claudio. (2019-09-03). «Birch tar production does not prove Neanderthal behavioral complexity» Proceedings of the National Academy of Sciences 116 (36): 17707–17711.  doi:10.1073/pnas.1911137116. ISSN 0027-8424. PMID 31427508. PMC PMC6731756. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  25. ↑ (Ingelesez) Hoffecker, John F.. (2009-09-22). «The spread of modern humans in Europe» Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (38): 16040–16045.  doi:10.1073/pnas.0903446106. ISSN 0027-8424. PMID 19571003. PMC PMC2752585. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  26. ↑ (Ingelesez) Hardy, B. L.; Moncel, M.-H.; Kerfant, C.; Lebon, M.; Bellot-Gurlet, L.; Mélard, N.. (2020-04-09). «Direct evidence of Neanderthal fibre technology and its cognitive and behavioral implications» Scientific Reports 10 (1): 4889.  doi:10.1038/s41598-020-61839-w. ISSN 2045-2322. PMID 32273518. PMC PMC7145842. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  27. ↑ a b (Ingelesez) Ferentinos, George; Gkioni, Maria; Geraga, Maria; Papatheodorou, George. (2012-07-01). «Early seafaring activity in the southern Ionian Islands, Mediterranean Sea» Journal of Archaeological Science 39 (7): 2167–2176.  doi:10.1016/j.jas.2012.01.032. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  28. ↑ (Ingelesez) Hardy, Karen; Buckley, Stephen; Huffman, Michael. (2013/09). «Neanderthal self-medication in context» Antiquity 87 (337): 873–878.  doi:10.1017/S0003598X00049528. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  29. ↑ (Ingelesez) Lev, Efraim; Kislev, Mordechai E.; Bar-Yosef, Ofer. (2005-03-01). «Mousterian vegetal food in Kebara Cave, Mt. Carmel» Journal of Archaeological Science 32 (3): 475–484.  doi:10.1016/j.jas.2004.11.006. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  30. ↑ (Ingelesez) Weyrich, Laura S.; Duchene, Sebastian; Soubrier, Julien; Arriola, Luis; Llamas, Bastien; Breen, James; Morris, Alan G.; Alt, Kurt W. et al.. (2017-04). «Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus» Nature 544 (7650): 357–361.  doi:10.1038/nature21674. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  31. ↑ (Ingelesez) «Living to fight another day: The ecological and evolutionary significance of Neanderthal healthcare» Quaternary Science Reviews 217: 98–118. 2019-08-01  doi:10.1016/j.quascirev.2018.08.011. ISSN 0277-3791. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  32. ↑ (Ingelesez) Valensi, Patricia; Michel, Véronique; El Guennouni, Khalid; Liouville, Marie. (2013-12-06). «New data on human behavior from a 160,000 year old Acheulean occupation level at Lazaret cave, south-east France: An archaeozoological approach» Quaternary International 316: 123–139.  doi:10.1016/j.quaint.2013.10.034. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  33. ↑ (Ingelesez) Krief, Sabrina; Daujeard, Camille; Moncel, Marie-Hélène; Lamon, Noemie; Reynolds, Vernon. (2015/04). «Flavouring food: the contribution of chimpanzee behaviour to the understanding of Neanderthal calculus composition and plant use in Neanderthal diets» Antiquity 89 (344): 464–471.  doi:10.15184/aqy.2014.7. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  34. ↑ (Ingelesez) Hardy, Karen; Buckley, Stephen; Collins, Matthew J.; Estalrrich, Almudena; Brothwell, Don; Copeland, Les; García-Tabernero, Antonio; García-Vargas, Samuel et al.. (2012-08-01). «Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus» Naturwissenschaften 99 (8): 617–626.  doi:10.1007/s00114-012-0942-0. ISSN 1432-1904. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  35. ↑ (Ingelesez) Dusseldorp, Gerrit L.. (2013). Clark, Jamie L. ed. «Neanderthals and Cave Hyenas: Co-existence, Competition or Conflict?» Zooarchaeology and Modern Human Origins: Human Hunting Behavior during the Later Pleistocene (Springer Netherlands): 191–208.  doi:10.1007/978-94-007-6766-9_12. ISBN 978-94-007-6766-9. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  36. ↑ (Ingelesez) Richards, Michael P.; Pettitt, Paul B.; Trinkaus, Erik; Smith, Fred H.; Paunović, Maja; Karavanić, Ivor. (2000-06-20). «Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes» Proceedings of the National Academy of Sciences 97 (13): 7663–7666.  doi:10.1073/pnas.120178997. ISSN 0027-8424. PMID 10852955. PMC PMC16602. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  37. ↑ (Ingelesez) Henry, Amanda G.; Brooks, Alison S.; Piperno, Dolores R.. (2011-01-11). «Microfossils in calculus demonstrate consumption of plants and cooked foods in Neanderthal diets (Shanidar III, Iraq; Spy I and II, Belgium)» Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (2): 486–491.  doi:10.1073/pnas.1016868108. ISSN 0027-8424. PMID 21187393. PMC PMC3021051. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  38. ↑ (Ingelesez) Shipley, Gerhard P.; Kindscher, Kelly. (2016-10-24). «Evidence for the Paleoethnobotany of the Neanderthal: A Review of the Literature» Scientifica  doi:10.1155/2016/8927654. PMID 27843675. PMC PMC5098096. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  39. ↑ (Ingelesez) Madella, Marco; Jones, Martin K.; Goldberg, Paul; Goren, Yuval; Hovers, Erella. (2002-07-01). «The Exploitation of Plant Resources by Neanderthals in Amud Cave (Israel): The Evidence from Phytolith Studies» Journal of Archaeological Science 29 (7): 703–719.  doi:10.1006/jasc.2001.0743. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  40. ↑ (Ingelesez) Gómez-Olivencia, Asier; Sala, Nohemi; Núñez-Lahuerta, Carmen; Sanchis, Alfred; Arlegi, Mikel; Rios-Garaizar, Joseba. (2018-07-12). «First data of Neandertal bird and carnivore exploitation in the Cantabrian Region (Axlor; Barandiaran excavations; Dima, Biscay, Northern Iberian Peninsula)» Scientific Reports 8 (1): 10551.  doi:10.1038/s41598-018-28377-y. ISSN 2045-2322. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  41. ↑ Trekking the shore : changing coastlines and the antiquity of coastal settlement. Springer 2011 ISBN 978-1-4419-8219-3. PMC 733544112. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  42. ↑ Shipman, Pat. (2015). The invaders : how humans and their dogs drove Neanderthals to extinction. ISBN 978-0-674-42538-5. PMC 898113099. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  43. ↑ Tattersall, Ian. (2015). The strange case of the rickety cossack : and other cautionary tales from human evolution. ISBN 978-1-4668-7943-0. PMC 906030767. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  44. ↑ (Ingelesez) Majkić, Ana; Evans, Sarah; Stepanchuk, Vadim; Tsvelykh, Alexander; d’Errico, Francesco. (2017-03-29). «A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea» PLOS ONE 12 (3): e0173435.  doi:10.1371/journal.pone.0173435. ISSN 1932-6203. PMID 28355292. PMC PMC5371307. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  45. ↑ (Ingelesez) Hoffmann, Dirk L.; Angelucci, Diego E.; Villaverde, Valentín; Zapata, Josefina; Zilhão, João. (2018-02-01). «Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago» Science Advances 4 (2): eaar5255.  doi:10.1126/sciadv.aar5255. ISSN 2375-2548. PMID 29507889. PMC PMC5833998. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  46. ↑ (Ingelesez) Moncel, M. -H.; Chiotti, L.; Gaillard, C.; Onoratini, G.; Pleurdeau, D.. (2012-03-01). «Non-utilitarian lithic objects from the European Paleolithic» Archaeology, Ethnology and Anthropology of Eurasia 40 (1): 24–40.  doi:10.1016/j.aeae.2012.05.004. ISSN 1563-0110. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  47. ↑ (Ingelesez) Majkić, Ana; d’Errico, Francesco; Stepanchuk, Vadim. (2018-05-02). «Assessing the significance of Palaeolithic engraved cortexes. A case study from the Mousterian site of Kiik-Koba, Crimea» PLOS ONE 13 (5): e0195049.  doi:10.1371/journal.pone.0195049. ISSN 1932-6203. PMID 29718916. PMC PMC5931501. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  48. ↑ (Ingelesez) Turk, Matija; Turk, Ivan; Dimkaroski, Ljuben; Blackwell, Bonnie A. B.; Horusitzky, François Zoltán; Otte, Marcel; Bastiani, Giuliano; Korat, Lidija. (2018-09-01). «The Mousterian Musical Instrument from the Divje babe I cave (Slovenia): Arguments on the Material Evidence for Neanderthal Musical Behaviour» L'Anthropologie 122 (4): 679–706.  doi:10.1016/j.anthro.2018.10.001. ISSN 0003-5521. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  49. ↑ (Ingelesez) Aubert, Maxime; Brumm, Adam; Huntley, Jillian. (2018-12-01). «Early dates for ‘Neanderthal cave art’ may be wrong» Journal of Human Evolution 125: 215–217.  doi:10.1016/j.jhevol.2018.08.004. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  50. ↑ (Ingelesez) Pike, Alistair W. G.; Hoffmann, Dirk L.; Pettitt, Paul B.; García-Diez, Marcos; Zilhão, João. (2017-03-08). «Dating Palaeolithic cave art: Why U–Th is the way to go» Quaternary International 432: 41–49.  doi:10.1016/j.quaint.2015.12.013. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  51. ↑ (Ingelesez) Hoffmann, D. L.; Standish, C. D.; García-Diez, M.; Pettitt, P. B.; Milton, J. A.; Zilhão, J.; Alcolea-González, J. J.; Cantalejo-Duarte, P. et al.. (2018-02-23). «U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art» Science 359 (6378): 912–915.  doi:10.1126/science.aap7778. ISSN 0036-8075. PMID 29472483. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  52. ↑ (Ingelesez) Wunn, Ina. (2000). «BEGINNING OF RELIGION» Numen 47 (4): 417–452.  doi:10.1163/156852700511612. ISSN 0029-5973. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  53. ↑ (Ingelesez) Dediu, Dan; Levinson, Stephen C. (2018-06-01). «Neanderthal language revisited: not only us» Current Opinion in Behavioral Sciences 21: 49–55.  doi:10.1016/j.cobeha.2018.01.001. ISSN 2352-1546. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  54. ↑ (Ingelesez) D’Anastasio, Ruggero; Wroe, Stephen; Tuniz, Claudio; Mancini, Lucia; Cesana, Deneb T.; Dreossi, Diego; Ravichandiran, Mayoorendra; Attard, Marie et al.. (2013-12-18). «Micro-Biomechanics of the Kebara 2 Hyoid and Its Implications for Speech in Neanderthals» PLOS ONE 8 (12): e82261.  doi:10.1371/journal.pone.0082261. ISSN 1932-6203. PMID 24367509. PMC PMC3867335. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  55. ↑ (Ingelesez) Stewart, J. R.; García-Rodríguez, O.; Knul, M. V.; Sewell, L.; Montgomery, H.; Thomas, M. G.; Diekmann, Y.. (2019-08-01). «Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment» Quaternary Science Reviews 217: 310–315.  doi:10.1016/j.quascirev.2018.12.023. ISSN 0277-3791. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  56. ↑ Kislev, Meidad; Barkai, Ran. (2018). «Neanderthal and Woolly Mammoth Molecular Resemblance: Genetic Similarities May Underlie Cold Adaptation Suite» Human Biology 90 (2): 115–128.  doi:10.13110/humanbiology.90.2.03. ISSN 0018-7143. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  57. ↑ (Ingelesez) de Azevedo, S.; González, M. F.; Cintas, C.; Ramallo, V.; Quinto-Sánchez, M.; Márquez, F.; Hünemeier, T.; Paschetta, C. et al.. (2017-10-30). «Nasal airflow simulations suggest convergent adaptation in Neanderthals and modern humans» Proceedings of the National Academy of Sciences 114 (47): 12442–12447.  doi:10.1073/pnas.1703790114. ISSN 0027-8424. PMID 29087302. PMC PMC5703271. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  58. ↑ (Ingelesez) Rae, Todd C.; Koppe, Thomas; Stringer, Chris B.. (2011-02-01). «The Neanderthal face is not cold adapted» Journal of Human Evolution 60 (2): 234–239.  doi:10.1016/j.jhevol.2010.10.003. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  59. ↑ Helmuth, H.. (1998). «Body height, body mass and surface area of the Neandertals» Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie 82 (1): 1–12. ISSN 0044-314X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  60. ↑ Hominid evolution and community ecology : prehistoric human adaptation in biological perspective. Academic Press 1984 ISBN 0-12-261920-X. PMC 11456220. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  61. ↑ Ancestors : the hard evidence.. John Wiley 1985 ISBN 0-471-84376-8. PMC 232946395. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  62. ↑ (Ingelesez) Amano, Hideki; Kikuchi, Takeo; Morita, Yusuke; Kondo, Osamu; Suzuki, Hiromasa; León, Marcia S. Ponce de; Zollikofer, Christoph P. E.; Bastir, Markus et al.. (2015). «Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium» American Journal of Physical Anthropology 158 (2): 185–197.  doi:10.1002/ajpa.22777. ISSN 1096-8644. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  63. ↑ (Ingelesez) Juric, Ivan; Aeschbacher, Simon; Coop, Graham. (2016-11-08). «The Strength of Selection against Neanderthal Introgression» PLOS Genetics 12 (11): e1006340.  doi:10.1371/journal.pgen.1006340. ISSN 1553-7404. PMID 27824859. PMC PMC5100956. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  64. ↑ (Ingelesez) Ruebens, Karen. (2013-10-01). «Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability» Journal of Human Evolution 65 (4): 341–362.  doi:10.1016/j.jhevol.2013.06.009. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  65. ↑ (Ingelesez) Fabre, Virginie; Condemi, Silvana; Degioanni, Anna. (2009-04-15). «Genetic Evidence of Geographical Groups among Neanderthals» PLOS ONE 4 (4): e5151.  doi:10.1371/journal.pone.0005151. ISSN 1932-6203. PMID 19367332. PMC PMC2664900. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  66. ↑ (Ingelesez) Demay, Laëtitia; Péan, Stéphane; Patou-Mathis, Marylène. (2012-10-25). «Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: Zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine)» Quaternary International 276-277: 212–226.  doi:10.1016/j.quaint.2011.11.019. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  67. ↑ (Ingelesez) Trinkaus, Erik. (1995-01-01). «Neanderthal mortality patterns» Journal of Archaeological Science 22 (1): 121–142.  doi:10.1016/S0305-4403(95)80170-7. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  68. ↑ (Ingelesez) Green, Richard E.; Krause, Johannes; Briggs, Adrian W.; Maricic, Tomislav; Stenzel, Udo; Kircher, Martin; Patterson, Nick; Li, Heng et al.. (2010-05-07). «A Draft Sequence of the Neandertal Genome» Science 328 (5979): 710–722.  doi:10.1126/science.1188021. ISSN 0036-8075. PMID 20448178. PMC PMC5100745. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  69. ↑ Sankararaman, Sriram; Mallick, Swapan; Patterson, Nick; Reich, David. (2016-05). «The Combined Landscape of Denisovan and Neanderthal Ancestry in Present-Day Humans» Current Biology 26 (9): 1241–1247.  doi:10.1016/j.cub.2016.03.037. ISSN 0960-9822. PMID 27032491. PMC PMC4864120. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  70. ↑ (Ingelesez) Sankararaman, Sriram; Mallick, Swapan; Dannemann, Michael; Prüfer, Kay; Kelso, Janet; Pääbo, Svante; Patterson, Nick; Reich, David. (2014-03). «The genomic landscape of Neanderthal ancestry in present-day humans» Nature 507 (7492): 354–357.  doi:10.1038/nature12961. ISSN 1476-4687. PMID 24476815. PMC PMC4072735. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  71. ↑ (Ingelesez) Peyrégne, Stéphane; Slon, Viviane; Mafessoni, Fabrizio; Filippo, Cesare de; Hajdinjak, Mateja; Nagel, Sarah; Nickel, Birgit; Essel, Elena et al.. (2019-06-01). «Nuclear DNA from two early Neandertals reveals 80,000 years of genetic continuity in Europe» Science Advances 5 (6): eaaw5873.  doi:10.1126/sciadv.aaw5873. ISSN 2375-2548. PMID 31249872. PMC PMC6594762. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  72. ↑ (Ingelesez) Kuhlwilm, Martin; Gronau, Ilan; Hubisz, Melissa J.; de Filippo, Cesare; Prado-Martinez, Javier; Kircher, Martin; Fu, Qiaomei; Burbano, Hernán A. et al.. (2016-02). «Ancient gene flow from early modern humans into Eastern Neanderthals» Nature 530 (7591): 429–433.  doi:10.1038/nature16544. ISSN 1476-4687. PMID 26886800. PMC PMC4933530. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  73. ↑ (Ingelesez) Prüfer, Kay; Racimo, Fernando; Patterson, Nick; Jay, Flora; Sankararaman, Sriram; Sawyer, Susanna; Heinze, Anja; Renaud, Gabriel et al.. (2014-01). «The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains» Nature 505 (7481): 43–49.  doi:10.1038/nature12886. ISSN 1476-4687. PMID 24352235. PMC PMC4031459. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  74. ↑ (Ingelesez) Pennisi, Elizabeth. (2013-05-17). «More Genomes From Denisova Cave Show Mixing of Early Human Groups» Science 340 (6134): 799–799.  doi:10.1126/science.340.6134.799. ISSN 0036-8075. PMID 23687020. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  75. ↑ (Ingelesez) Vernot, Benjamin; Akey, Joshua M.. (2014-02-28). «Resurrecting Surviving Neandertal Lineages from Modern Human Genomes» Science 343 (6174): 1017–1021.  doi:10.1126/science.1245938. ISSN 0036-8075. PMID 24476670. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  76. ↑ Nédélec, Yohann; Sanz, Joaquín; Baharian, Golshid; Szpiech, Zachary A.; Pacis, Alain; Dumaine, Anne; Grenier, Jean-Christophe; Freiman, Andrew et al.. (2016-10). «Genetic Ancestry and Natural Selection Drive Population Differences in Immune Responses to Pathogens» Cell 167 (3): 657–669.e21.  doi:10.1016/j.cell.2016.09.025. ISSN 0092-8674. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  77. ↑ (Ingelesez) Ségurel, Laure; Quintana-Murci, Lluis. (2014-10-01). «Preserving immune diversity through ancient inheritance and admixture» Current Opinion in Immunology 30: 79–84.  doi:10.1016/j.coi.2014.08.002. ISSN 0952-7915. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  78. ↑ (Ingelesez) Dolgova, Olga; Lao, Oscar. (2018/7). «Evolutionary and Medical Consequences of Archaic Introgression into Modern Human Genomes» Genes 9 (7): 358.  doi:10.3390/genes9070358. PMID 30022013. PMC PMC6070777. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  79. ↑ Reich, David. (2018). Who we are and how we got here : ancient DNA and the new science of the human past. (First edition. argitaraldia) ISBN 0-19-882125-5. PMC 1006478846. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).

Rich TVX News Network Site

Rich TVX News Network Info

© MMXXIII Rich X Search. We shall prevail. All rights reserved. Rich X Search