Ontogenia

Ontogenia (ontogenesia ere bai) organismo baten jatorria eta garapena da (bai fisikoa, bai psikologikoa, adibidez, garapen morala), oro har fertilizaziotik helduarora arte. Terminoa organismo baten bizitza erabilgarri osoaren azterketari erreferentzia egiteko ere erabil daiteke^[1]. Hau da, ontogenia organismo baten garapen-prozesuari dagokio, bere etapa goiztiarrenetik heldutasunera arte, hainbat aldaketa biologiko, fisiologiko eta portaera-aldaketa barne hartuz^[2]. Organismoen bizitzan zehar gertatzen diren prozesu biologikoak eta ebolutiboak azaltzen ditu, hala nola ehunen sorkuntza eta hazkundea, trebetasunak eta portaerak eskuratzea, sexu-desberdintzea, ugalketa eta seneszentzia. Are gehiago, ontogenia funtsezkoa da zenbait espeziek elkarren artean nola eragiten duten eta ingurunearekin nola elkarreragiten duten ulertzeko^[3].

Ontogenia, jaio aurreko ontogenian, fetuaren garapenean zentratzen dana, eta jaio ondorengo ontogenian banatu daiteke, jaio ondorengo organismo baten garapenean zentratzen dana. Jaio aurreko ontogenia organismoen garapenaren etaparik goiztiarrena da. Aldi horretan, enbrioia zelula bakar batetik kanpoko giroan bizirauteko gai den fetu konplexu batera garatzen da^[4]. Denbora horretan, fetuak gorputzeko atalak, organoak eta sistemak garatzen ditu, baita kanpoko ingurunean bizirauteko beharrezkoak diren oinarrizko jokabideak eta erantzunak ere ^[5]. Jaio osteko ontogenia, jaio ondoren gertatzen den garapen-aldia da. Aldi horretan, organismoak hazten eta garatzen jarraitzen du, portaera berriak ikasten eta ingurunera egokitzen. Are gehiago, organismoak trebetasun berriak ikasten ditu, hala nola oinez ibiltzea, hitz egitea eta arazoak konpontzea, bai eta portaera sozialak eta emozionalak ere. Ugaztunetan, jaio ondorengo ontogenia bereziki garrantzitsua da, aldi horretan ikasten baitu animaliak bere kabuz kanpoko ingurunean bizirauten. Aldi hori ere garrantzitsua da portaera soziala garatzeko; izan ere, animaliak ikaskideekin elkarreragiten eta lotura sozialak sortzen ikasten du^[6]. Laburbilduz, ontogenia indibiduo baten garapenaren azterketari dagokio.

1. ↑ Tomasello, Michael. (2018-09-27). «The Normative Turn in Early Moral Development» Human Development 61 (4-5): 248–263.  doi:10.1159/000492802. ISSN 0018-716X. (Noiz kontsultatua: 2023-05-15).
2. ↑ (Ingelesez) Hill, David P.; Berardini, Tanya Z.; Howe, Douglas G.; Van Auken, Kimberly M.. (2010-04). «Representing ontogeny through ontology: A developmental biologist's guide to the gene ontology: THE GENE ONTOLOGY AND DEVELOPMENT» Molecular Reproduction and Development 77 (4): 314–329.  doi:10.1002/mrd.21130. PMID 19921742. PMC PMC2830379. (Noiz kontsultatua: 2023-05-15).
3. ↑ Martynov, Alexander; Lundin, Kennet; Korshunova, Tatiana. (2022). «Ontogeny, Phylotypic Periods, Paedomorphosis, and Ontogenetic Systematics» Frontiers in Ecology and Evolution 10  doi:10.3389/fevo.2022.806414/full. ISSN 2296-701X. (Noiz kontsultatua: 2023-05-15).
4. ↑ Gilbert, S. F.; Barresi, M. J. F.. (2017-03-20). «DEVELOPMENTAL BIOLOGY, 11TH EDITION 2016» American Journal of Medical Genetics Part A 173 (5): 1430–1430.  doi:10.1002/ajmg.a.38166. ISSN 1552-4825. (Noiz kontsultatua: 2023-05-15).
5. ↑ Geddes, 3rd Baron, (Euan Michael Ross Geddes) (born 3 Sept. 1937). Oxford University Press 2007-12-01 (Noiz kontsultatua: 2023-05-15).
6. ↑ Shettleworth, Sara J.. (2010-11). «Sara J. Shettleworth» Current Biology 20 (21): R910–R911.  doi:10.1016/j.cub.2010.08.054. ISSN 0960-9822. (Noiz kontsultatua: 2023-05-15).