Planeta

Dagiti sabsabali ti kaddakkel a planeta tapno maipadpada ida:
Ngato nga aray: Urano ken Neptuno;
maikadua nga aray: Daga, puraw nga ansisit ti bituen a Sirius B, Venus;
baba nga aray (inaramid ken naipadakkel dita baba nga imahen) – ngato: Márte ken Merkúrio;
baba: ti Bulan, dagiti ansisit a planeta Pluto ken Haumea

Ti pita wenno planeta ket maysa a nainlangitan wenno selestial a bagi a pagliklikmutan ti maysa a bituen wenno tidda ti bituen nga addaan iti naananay a dagsen tapno mapagbalin a nagtimbukel ti bukodna a grabidad, saan unay nadagsen tapno mangrugi iti termonuklear a panaglunag, ken nalinisannan ti kaarrubana a deppaar dagiti marapita wenno planetisimal.^[a][1][2]

Ti kaawagan a pita ket kabbaro laeng no ipadpada iti kaawagan a planeta a naggapu pay kadagiti taga-ugma a kapanawenan. Ti balikas a pita ket naadaw manipud iti balikas a Tinggian para iti daga. Daytoy a balikas ket kognado ti Ilokano a balikas a pitak. Daytoy a kaawagan ket napili ta saan met nga awan ti posibilidad nga iti maysa a paset ti law-ang, adda dagiti planeta a maipada iti daga, no sadino ket mabalin a tumaud ti biag.

Ti kaawagan met a planeta ket manipud iti taga-ugma a pagsasao a Griego πλανήτης αστήρ planētēs astēr a kayat na a sawen ket "agkalkalautang a bituen". Ti balikas wenno makunkuna a planeta ket taga-ugma, nga addaan kadagiti panakaamo ti pakasaritaan, siensia, mitolohia, ken relihion. Napansin dagidi nagkauna a kultura a kasla nailangitan, wenno emisario dagiti Diós. Orihinal nga adda pito a planeta. Daytoy ket relatido iti pammati dagiti Romano a dagiti pito a Dios ket agsisinnukat iti panagbantay kadagiti aramid ti lubong. Ti panagsasaruno dagitoy a dios ket umuna ti Init sumaruno ti Bulan, Márte, Merkúrio, Hupiter, Venus ken Saturno. Basar kadaytoy kadagiti nagan dagiti pito nga aldaw ti lawas malaksid iti Dominggo a naggapu iti Latin a dies Dominicus (ti aldaw ti Apo): Domingo, Lunes (manipud iti Luna), Martes, Mierkoles, Huebes (ti Hupiter ket Iovi iti kaso a henitibo), Biernes ken Sabado.

Iti agdama, adu pay laeng dagiti mamati iti astrolohia (maysa a panagadal a nagramut iti pammati a nasantoan dagiti planeta), a mangibagbaga a ti kuti dagiti planeta ket pagbaliwen na dagiti biag dagiti tattao no pay supiaten daytoy ti sientipiko a komunidad. Iti panagabanse ti kinaammo a sientipiko, nagsabalin ti pannakasirmata dagiti tattao kadagiti planeta, adun dagiti agsusupadi a patta. Uray ita, awan pay ti di-masupiat wenno inkontestado a panakaipalpalawag no ania ti maysa a planeta. Idi 2006, ofisial nga inampom ti Kappon ti Internasional nga Astonomika (IAU) ti maysa a resolusion nga agipalpalawag kadagiti planeta iti uneg ti Sistema a Solar wenno Tutudngan ti Init. Daytoy a panagipalpalawag ket agpadpada a dinaydayaw ken binalbalaw, ken sinupsupiat dagiti sumagmamano a sientipiko.

No pay namin-adun a naisingasing a liklikawen dagiti planeta ti init, idi la maika-17 a siglo a nasuportaran dagiti pamaneknek daytoy a sirmata babaen dagiti immuna a teleskopio nga obserbasion nga astronomikal nga inaramid ni Galileo Galilei. Iti naannad nga analisis ti datos ti obserbasion, naduktalan ni Johannes Kepler a saan a nagtimbukel dagiti lilikawan wenno paliklikmutan dagiti planeta, no di ket arimbuklen wenno eliptikal. Iti isasayaat dagiti aparato ti obserbasion, nakita dagiti astronomo, a kas iti Daga, ket palpalikmuten na dagiti dadduma pay a planeta kadagiti bangking a liligusan wenno pagtayyekan, ken addaan kadagiti agpada a langa dagiti dadduma kas koma gorra ti yelo Ingles: ice-cap ken dagiti tiempo. Nanipud idi rugi ti Panawen ti Law-ang, naammoan babaen kadagiti obserbasion manipud kadagiti probo wenno panukain (panagsukisok ti limbang) nga addaan kadagiti agpapada a langa ti Daga ken dagiti dadduma a planeta kas iti bulkanismo, bagio, tektonika ken hidrolohia.

Dagiti planet a ket kadawyan a nabingbingay dagiti dua a nangruna a tipo: dadakkel, nababa ti densidadna a higánte nga alingásaw, ken babbabassit, nabato a maradaga wenno naindagaan a planeta. Iti panagipalpalawag ti IAU, adda walo a planeta iti Sistema Solar. Iti panagsasarunoda manipud iti Init, adda uppat a naindagaan, Merkurio, Venus, Daga, ken Marte, santo uppat a higante nga alingassaw, Hupiter, Saturno, Urano ken Neptuno. Laonen pay ti Sistema Solar ti lima nga ansisit a planeta wenno pita: Ceres, Pluto (ti orihinal a maikasiam a planeta ti Sistema Solar), Makemake, Haumea, ken Eris. Malaksid iti Marte, Venus, Ceres, ken Makemake, amin dagitoy ket liklikawen ti maysa wenno ad-adu pay a natural a satelite wenno allikaw wenno bulan.

Nanipud idi 1992, iti pannakaduktal kadagiti ruar-init a pita wenno extrasolar a planeta (dagiti planeta nga agliklikaw kadagiti sabali a bituen), nagrugi a maawatan dagiti sientipiko nga addaan iti pumada a karakteristika iti Daga dagiti planeta iti sibubukel a Galaxia ti Ariwanas (ti Dalan Gatas wenno Via Lactea wenno Nagririmpuok a Bituen).