Afleiding (taalkunde)

Een afleiding of derivatie is in de taalkunde een geleed woord waarvan een van de delen een gebonden morfeem is, een woorddeel dat niet zelfstandig als woord kan optreden zoals voor- of achtervoegsels (ook wel pre- en suffixen genoemd). De termen afleiding en derivatie worden ook gebruikt in het kader van woordvorming, om het morfologische proces aan te duiden waarmee dergelijke woorden gevormd worden. Een voorbeeld van een afleiding is het bijvoeglijk naamwoord roodachtig, waarin aan het grondwoord rood het affix (gebonden morfeem) -achtig is toegevoegd.

Door derivatie kan de woordsoort van het grondwoord veranderen. Wanneer achter het grondwoord groot het suffix -te wordt geplaatst en grootte wordt gevormd, verandert de woordsoort van bijvoeglijk naamwoord naar zelfstandig naamwoord.

Vaak heeft een afleiding of derivatie zich historisch ontwikkeld tot een formele samenstelling, die zich semantisch gezien als een ongeleed woord gedraagt. Dit treedt op waar de betrokken affixen geen onbegrensd toepassingsdomein hebben of zelfs geheel improductief geworden zijn. Het onderscheid is vaak subjectief in het oordeel over de mate waarin met behulp van een affix neologismen gevormd kunnen worden. De Nederlandse suffixen -ing, -baar en -er worden als productief beschouwd, terwijl -ser al minstens een halve eeuw geleden improductief zou zijn geworden. Gebeente heeft een circumfix, ofwel een voorvoegsel (ge-) met een achtervoegsel (-te), maar deze constructie kan niet vrijelijk op elk soortgelijk woord worden toegepast en levert hier een zelfstandig naamwoord op waarvan de betekenis en het gebruik zich al gedeeltelijk van het grondwoord (been) hebben losgemaakt.

Afleiding dient te worden onderscheiden van andere woordvormingsprocessen als flexie en samenstelling. Het verschil tussen afleiding en flexie is dat er bij afleiding een nieuw woord met een nieuwe betekenis wordt gevormd, terwijl het bij flexie gaat om verschillende (syntactische) verschijningsvormen van hetzelfde woord. Bij samenstelling wordt een woord samengesteld door vrije morfemen of woorden te combineren. De onderdelen van een samenstelling kunnen, in tegenstelling tot die van een afleiding, allemaal als zelfstandig woord voorkomen.