Fonem

Fonem – podstawowa jednostka struktury fonologicznej mowy^[1]. Jest różnorodnie definiowany, ale zwykle o jego wyróżnianiu ma decydować rozróżnianie dzięki niemu znaczenia wyrazów. Fonem jest pojęciem abstrakcyjnym, realizowanym w rzeczywistej mowie przez głoski. Różne głoski będące realizacjami jednego fonemu to alofony^[2].

W literaturze językoznawczej przyjęto konwencję, w której fonemy zapisywane są między tworzącymi nawias ukośnikami, np. /t/, a alofony, czyli rzeczywiste głoski w nawiasach kwadratowych, np. [t]^[3].

W różnych teoriach językoznawczych zarówno sam termin fonem, jak i pojęcie podstawowej jednostki fonologicznej były definiowane w różny sposób^[2]. Rozbudowany system pojęć związanych z fonemem funkcjonował w strukturalizmie, podczas gdy w modelach generatywnych reprezentacja fonemiczna została zastąpiona przez reprezentację fonologiczną^[4].

Jedno z ujęć przedstawia fonem jako grupę podobnych do siebie głosek, która jest odróżnialna od pozostałych grup^[3]. Za psychologicznym i abstrakcyjnym ujęciem fonemu przemawia fakt, że użytkownicy języka zwykle nie zdają sobie sprawy ze zróżnicowania allofonów, które wymawiają, i są przeświadczeni, że są to te same głoski. Jest to związane również z pismem alfabetycznym, gdzie zwykle jedna litera odpowiada kilku podobnym głoskom, z reguły będącym allofonami jednego fonemu. Przykładowo w polskim alfabecie istnieją odrębne litery dla fonemów /t/ i /d/, nie ma natomiast zróżnicowania w piśmie dla głoski d wymawianej zębowo czy dziąsłowo^[5]. Tymczasem fonemy intuicyjnie bywają kojarzone z grafemami^[6]. Cechy odróżniające od siebie fonemy nazywane są cechami dystynktywnymi, a różnica charakteryzująca te cechy nazywana jest opozycją^[7].

Ponieważ fonem jest bytem abstrakcyjnym realizowanym przez zbiór allofonów, nie można go wymówić, gdyż wymagałoby to równoczesnego wymówienia wielu głosek naraz^[3].

Oprócz zestawów fonemów typowych dla danego języka mogą pojawić się w nim, na skutek procesów fonostylistycznych fonemy rezerwowe (potencjalne). Za taki fonem w języku polskim może być w niektórych modelach fonologicznych uznana szwa, nieuznawana za fonem typowy dla tego języka, ale pojawiająca się w nim w mowie szybkiej^[8].