Monarchia absolutna

Monarchia absolutna – forma rządów, w której monarcha skupia całość władzy państwowej, tj. wykonuje funkcje władzy ustawodawczej, wykonawczej i władzę sądowniczej. Znaczy to, że w absolutyzmie władza królewska jest władzą niezależną od jakiegokolwiek innego organu i od prawa stanowionego. Władca jest najwyższym prawodawcą - może samodzielnie wydawać akty normatywne, zarządza państwem i może wydawać decyzje administracyjne i jednocześnie jest najwyższym sędzią, mogącym samodzielnie wydawać orzeczenia sądowe.

W Europie kształtowanie się absolutyzmu związane jest z epoką nowożytną, pojawieniem się silnych, scentralizowanych państw narodowych, co doprowadziło do ograniczenia feudalnych przywilejów stanowych, przede wszystkim takich, które zapewniały stanom udział w sprawowaniu władzy, a zatem ograniczały władzę monarszą. Stopniowy proces umacniania władzy monarszej rozpoczął się w XIV w. wraz z upadkiem autorytetu papieża i cesarza, wzmocnieniem suwerenności zewnętrznej władców, a nasilił od wieku XVI.

Można więc, szczególnie na przykładzie Królestwa Francji, mówić o stopniowym umacnianiu się władzy monarszej, zmierzającej w kierunku absolutyzmu, tj. dzięki^[1]:

• rozwojowi nauki prawa (legista), recepcji prawa rzymskiego, ustaleniu pojęcia "korony królestwa", "państwa" i uznaniu jego publicznego charakteru, w oparciu również o tzw. teorię statutową
• zniesieniu wolnej elekcji, wprowadzeniu zasady desygnowania następcy i dziedziczności tronu w linii męskiej
• ustaleniu zasady regencji zamiast bezkrólewia
• przyjęciu zasady niepozbywalności i niepodzielności domeny królewskiej
• uznaniu suwerenności króla francuskiego wobec cesarza i papieża, co wiązało się ze wzrostem autorytetu monarchii francuskiej na arenie międzynarodowej
• przyjęciu zasady, iż król był zwierzchnikiem lennym wobec lokalnych możnowładców i wykorzystanie zasad prawa lennego do wzmocnienia pozycji suwerena odbierającego lenna za felonię i włączającego zabierane ziemie do domeny (odmiennie niż to stało się w Niemczech)
• powiększeniu domeny królewskiej
• swobodnemu obracaniu lennami, dzięki czemu nie doszło do powstania wielkich latyfundiów magnackich
• uznaniu króla za źródło pokoju, który był uprawniony do zwalczania anarchii i prywatnych wojen
• rozszerzeniu władzy ustawodawczej monarchy, który mógł samodzielnie wydawać akty normatywne, zmieniające reguły prawa zwyczajowego z pominięciem zgromadzeń stanowych
• rozrostowi sądownictwa królewskiego, dzięki czemu król stał się najwyższym sędzią, rozstrzygającym spory feudalnych wasali i seniorów. Rozszerzono zakres tzw. spraw królewskich poddanych sądownictwu monarszemu. Ograniczono właściwość sądów stanowych, wedle zasady "wyprzedzania" i upowszechnieniu instytucji apelacji
• wyparciu Anglików z ziem francuskich, dzięki czemu nastąpił rozwój świadomości narodowej.

Wiek XVII doprowadził do powstania klasycznej formy absolutyzmu we Francji, szczególnie za panowania Ludwika XIV. Jemu to przypisuje się słowa „państwo to ja”. Co godne podkreślenia: europejskie państwa absolutystyczne pozostawały państwami feudalnymi, czyli absolutyzm nie kwestionował podstaw ustroju feudalnego. Nastąpiła maksymalna koncentracja władzy politycznej w rękach monarchy, powodująca ograniczenie wpływów arystokracji i szlachty, a zarazem tłumienie aspiracji politycznych mieszczaństwa.

Do cech absolutyzmu klasycznego, takiego jaki ukształtował się w monarchii francuskiej zaliczyć można:

• centralizm – władza skupiona w rękach króla
• biurokratyzm – rozbudowany aparat administracyjny
• etatyzm - prowadzenie polityki gospodarczej wedle założeń merkantylizmu
• militaryzm – tworzenie zawodowej armii
• ekspansjonizm – powiększanie terytorium państwa kosztem sąsiadów^[2]

W XVIII w., w epoce oświecenia, absolutyzm zyskał odmienną ideologię, zgodnie z którą władca miał być pierwszym urzędnikiem nowoczesnego, scentralizowanego państwa i jego zadaniem było przeprowadzanie odgórnych reform modernizujących państwo, społeczeństwo i gospodarkę, za pomocą rozbudowanego aparatu biurokratycznego. Taką postać absolutyzmu nazywamy absolutyzmem oświeconym. Ta forma absolutyzmu wyraźne formy przybrała w Królestwie Prus za panowania Fryderyka Wielkiego i w Austrii pod rządami Józefa II.

W XIX wieku monarchie takie jak Prusy, Austria i Królestwo Obojga Sycylii ewoluowały z absolutyzmu oświeconego w stronę postabsolutnego państwa policyjnego. W Imperium Osmańskim i Rosji monarchia absolutna przetrwała do początków XX wieku i upadła w związku z I wojną światową. W przypadku Rosji carskiej samodzierżawie zbliżało absolutyzm do despotyzmu, gdyż car pozostawał panem życia i śmierci swoich poddanych.

W niektórych państwach (jak Rzeczpospolita Obojga Narodów) absolutystyczny system rządów się nie ukształtował, a co więcej, budził stałe, poważne obawy społeczeństwa (zob. absolutum dominium, neminem captivabimus). W innych, jak Szwecja i Anglia trwała walka między stronnikami monarchy a zwolennikami udziału społeczeństwa w rządach, co prowadziło do czasowego umocnienia władzy monarszej na tyle, że można było mówić o monarszym absolutyzmie, jak w przypadku Henryka VIII Tudora oraz Elżbiety I.

Różnica między monarchią absolutną a despotyczną polega według Monteskiusza na tym, że w monarchii absolutnej istnieje prawo, podczas gdy władza monarchy despotycznego nie jest niczym ograniczona.