Ortografia

Ortografia (z gr. ορθο-, ortho- „poprawny”, γραφος, grafos „piszący”), inaczej pisownia (dawniej prawopis^[1]) – zbiór przepisów regulujących sposób zapisu słów danego języka za pomocą liter alfabetu lub innych symboli^[2][3]. Sposobem reprezentacji języka w postaci pisemnej rządzą pewne ustalone zasady oraz reguła mniejszej lub większej zgodności między dźwiękami a znakami^[3]. Pisownia może odzwierciedlać kwestie morfologiczne lub fonologiczne – w toku ewolucji języka ortografie bywają bardziej zachowawcze od mowy i przybierają charakter morfologiczny, prowadząc do rozdziału między wymową a zapisem^[4]. Do rozstrzygania wątpliwości związanych z pisownią służą słowniki ortograficzne^[5].

W szerszym rozumieniu pojęcie ortografii pokrywa się z systemem pisma, w węższym ujęciu ortografia to natomiast ustalony sposób posługiwania się systemem pisma, powiązany z koncepcją kultury językowej^[6]. Niekiedy rozróżnia się grafikę jako sposób pisania (obejmującą nie tylko sposób reprezentacji fonemów, ale także zasady stosowania dużych liter i znaków interpunkcyjnych) oraz ortografię jako przyjęte normy zapisu, poddawane autorytatywnej kodyfikacji^[7]. Grafika tworzy bezpośredni obraz fonetyki języka, ortografia właściwa natomiast bierze pod uwagę inne czynniki, dostosowując zapis do pewnych przyjętych konwencji (np. etymologicznych)^[8]. Interpunkcja bywa traktowana jako zagadnienie odrębne od ortografii^[9].

Popularnie ortografia bywa włączana w ramy gramatyki lub wręcz z nią utożsamiana. Lingwiści czynią jednak fundamentalne rozróżnienie między umowną pisownią a gramatyką, czyli naturalnymi zasadami rządzącymi systemem językowym^[10]. W odróżnieniu od gramatyki ortografia nie jest częścią ściśle rozumianego języka, lecz elementem zewnętrznym, który określa jego reprezentację na piśmie^[11][12]. Pismo i ortografia powstają w wyniku celowych działań człowieka, jako dopełnienie prymarnego języka ustnego, i nie stanowią nieodzownych składników języka^[11][13]. Zdarza się jednak, że ortografia jest traktowana jako kluczowe zagadnienie lingwistyczne, dlatego też jej reformy mogą skutkować reakcjami purystycznymi^[11].

Norma ortograficzna jest przeważnie normą najlepiej skodyfikowaną i ustabilizowaną^[14], choć czasami jest oparta na uzusie (np. w wypadku pisowni angielskiej)^[2] i tolerancyjna dla wyjątków^[14]. Niekiedy dąży się do wyraźniejszej kodyfikacji, np. w wypadku języka polskiego^[2]. Powstawanie ortografii jest powiązane z rozwojem piśmiennictwa i kształtowaniem się języków standardowych^[15][16] oraz uwarunkowane szeregiem rozstrzygnięć pozajęzykowych: czynnikami historycznymi, politycznymi, religijnymi itp.^[17] Jej istnienie pozwala na ściślejszą standaryzację języka pisanego i piśmienniczą niwelację różnic fonetycznych między odmianami języka mówionego^[18] (por. wymowa krakowsko-poznańska i wymowa warszawska jako sposoby wymowy polszczyzny standardowej^[19]). Odstępstwa od oficjalnej ortografii mogą służyć różnym celom: zaprezentowaniu rzeczywistej formy wymowy, wyrażeniu własnej tożsamości czy też stworzeniu atmosfery nieformalności (np. w mediach społecznościowych)^[20]. Nieprzestrzeganie norm pisowni jest obarczone konsekwencjami społecznymi: bywa bowiem podstawą negatywnych sądów nt. danej osoby, na gruncie użycia ortografii formułuje się wnioski dot. poziomu wykształcenia czy inteligencji^[21].