Afganistan

Afganistan İslam Emirliği د افغانستان اسلامي امارت (Peştuca) Də Afġānistān Islāmī Imārat امارت اسلامی افغانستان (Darice) Emārat-e Eslāmi-ye Afghānestān
Bayrak Arma
Slogan لا إله إلا الله، محمد رسول الله Lā ʾilāha ʾillā llāh, Muhammadun rasūlu llāh (Allah'tan gayrı ilah yoktur. Ve Muhammed onun elçisidir.)
Millî marş Peştuca: دا د باتورانو کور Dā də bātorāno kor "Burası Cesurların Yurdu"[2][3][4][5]
Afganistan konumu Afganistan haritası
Tür	Tanınmayan bir hükûmet altında BM üye devleti[6]
Başkent ve en büyük şehir	Kâbil 34°32′K 69°08′D / 34.533°K 69.133°D / 34.533; 69.133
Resmî dil(ler)	Peştuca Darice
Yaygın diller	Peştuca Darice
Etnik gruplar (2019 gayriresmi sonuçlar)[a][8][9][10][11]	%42 Peştun %27 Tacik %9 Hazara %9 Özbek %4 Aymak %3 Türkmen %2 Beluç %4 Diğerleri
Resmî din	İslam
Demonim	Afgan
Hükûmet	Üniter geçici teokratik İslam emirliği[12][13][14]
• Yüce Lider Hibetullah Ahundzade • Başbakan Muhammed Hasan Ahund (Vekaleten) • Baş Yargıç Abdülhakim İshakzay
Yasama organı	Liderlik Konseyi (danışma organı)[15]
Tarihçe
• Hotakiler 1709-1738 • Dürraniler 1747-1823 • Emirlik 1823-1839 • Durrani Krallığı'nın restorasyonu 1839-1842 • Emirliğin restorasyonu 1842-1926 • Dost Muhammed Han'ın Afganistan'ı birleştirmesi 27 Mayıs 1863 • İngiliz-Afgan Anlaşması 26 Mayıs 1879 • Bağımsızlık 19 Ağustos 1919 • Krallık 9 Haziran 1926 • Cumhuriyet 17 Temmuz 1973 • Demokratik Cumhuriyet 27-28 Nisan 1978 • İslam Devleti 28 Nisan 1992 • İslam Emirliği 27 Eylül 1996 • İslam Cumhuriyeti 26 Ocak 2004 • İslam Emirliği'nin restorasyonu 15 Ağustos 2021
Yüzölçümü
• Kara	652.867[16] km2
• Su (%)	ihmal edilebilir
Nüfus
• 2022 tahminî	38.346.720[17] (37.)
• Yoğunluk	48,08/km2 (174.)
GSYİH (SAGP)	2018 tahminî
• Toplam	72,911 milyar $[18] (96.)
• Kişi başına	2.024 $[18] (169.)
GSYİH (nominal)	2018 tahminî
• Toplam	21,657 milyar $[18] (111.)
• Kişi başına	493 $[18] (177.)
İGE (2021)	0.478[19][20] düşük · 180.
Para birimi	Afgani (Darice: افغانی) (AFN)
Zaman dilimi	UTC+04.30 (ASZ)
Trafik akışı	sağ
Telefon kodu	+93
ISO 3166 kodu	AF
İnternet alan adı	.af افغانستان.
Öncüller Afganistan İslam Cumhuriyeti

Afganistan (Peştuca/Darice: افغانستان, Peştuca: Afġānistān, Darice: Afġānestān) ya da resmî adıyla Afganistan İslam Emirliği, Orta Asya'nın güneyinde denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Doğu ve güneyde Pakistan; batıda İran; kuzeyde Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan; kuzeydoğuda ise Çin ile komşudur. 652.000 km² yüz ölçümlü, kuzey ve güneydoğusunu düzlüklerin oluşturduğu dağlık bir ülkedir. Başkenti ve en büyük şehri Kâbil'dir. Yaklaşık 40 milyonluk nüfusunun çoğunluğunu Peştunlar, Tacikler, Hazaralar ve Özbekler oluşturur. Ülke, uluslararası alanda Afganistan İslam Cumhuriyeti olarak tanınmaktadır. ABD'nin Afganistan'dan çekilmesine akabinde gerçekleşen Taliban saldırıları ile 15 Ağustos 2021'de Taliban'ın başkent Kâbil'i ele geçirmesi sonucunda kurulmuş olup, yönetimin devri konusundaki tartışmalar ve görüşmeler devam etmektedir.

Afganistan'da insan yaşamı en az 50.000 yıl önce başladı. Bölgede yerleşik düzene 9,000 yıl önce geçildi ve sırasıyla İndus Vadisi, Oxus ve Helmend (MÖ 3. binyıl) uygarlıkları evrildi. Hint-Aryanların Baktriya-Margiyana bölgesinden Gandhara bölgesine göçünü, Zerdüştçülüğün kutsal kitabı Avesta'da tasvir edilen kültürle ilişkilendirilen Demir Çağı Yaz Kültürü'nün (MÖ 1500–1100) yükselişi takip etti. O dönemde Ariana adıyla anılan bölge, MÖ 6. yüzyılda doğuda İndus Nehri'ne kadar olan alanı fetheden Pers Ahameniş İmparatorluğu'nun hakimiyetine girdi. Aspasioi ve Assakenoi kabilelerinin direnişiyle karşılaşacağı Kâbil Vadisi Seferi'nden önce Baktriyalı Roksana ile evlenmiş olan Büyük İskender, MÖ 4. yüzyılda bölgeyi ele geçirdi. Grek-Baktriya Krallığı, Helenistik dünyanın doğu ucunu oluşturdu. Maurya İmparatorluğu'nun fethiyle bölgede Budizm ve Hinduizm yayıldı. İkiz başkentleri Kapiśi and Puruṣapura'dan hüküm süren Kuşan imparatoru Kanişka, Mahayana Budizminin Çin ve Orta Asya'ya yayılmasında önemli rol oynadı. Bölge aralarında Kidariteler, Ak Hunlar, Alkonlar, Nezak Hunları, Zunbiller ve Türk Şahilerin de bulunduğu birçok Budist hanedanca yönetildi.

Müslümanlar 7. yüzyılda Sasanilerin elindeki Herat ve Zerenc'i fethettiler ve İslam'ı getirdiler; tam İslamlaşmaya ise 9. ve 12. yüzyıllar arasında Seferî, Sâmânî, Gazneli ve Gurlu hanedanları altında ulaşıldı. Daha sonra bölgenin çeşitli kısımları Harezmşah, Halaci, Timurlu, Ludî, Surî, Babür ve Safevî imparatorlukları tarafından yönetildi. Modern anlamıyla Afganistan devletinin siyasi tarihi 1709'da Hotakî hanedanının kurucusu Mirüveys'in bağımsızlık ilan etmesi ile başladı. 1747'de, Ahmed Şah Dürranî, Kandehar başkentli Dürrânî İmparatorluğu'nu kurdu. 1776'da başkent Kâbil'e taşındı, Peşaver ise (1823'te Sihlere kaybedildi) kış başkenti oldu. 19. yüzyıl sonlarında Afganistan, Britanya Hindistanı ve Rus İmparatorluğu arasındaki "Büyük Oyun" sırasında tampon devlet görevi gördü. I. İngiliz-Afgan Savaşı'nda East India Company Afganistan'ı kısa bir süreliğine ele geçirdi. Ancak III. İngiliz-Afgan Savaşı'nın ardından, 1919'da ülke yabancı hakimiyetinden kurtuldu ve nihayetinde Emanullah Han hükümdarlığında bir monarşiye dönüştü. Monarşi neredeyse 50 yıl sonra Muhammed Zahir Şah'ın tahttan indirilip cumhuriyetin ilan edilmesine kadar devam etti. 1978'de ikinci bir darbenin ardından Afganistan sosyalist bir devlet oldu. Bu olay 1980'li yıllarda mücahit isyancılara karşı Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesine yol açtı. 1996 yılına gelindiğinde ülkenin büyük kısmı ülkeyi gelecek 5 yılı aşkın süre boyunca totaliter bir rejimle yönetecek olan İslami köktendinci Taliban tarafından ele geçirilmiş durumdaydı, 2001'de ABD işgali sonucu Taliban yönetimi sonlansa da ülkenin önemli bir bölümünu kontrol etmekteydi. Hükûmet ile Taliban arasındaki yirmi yıllık savaş, 2021 Taliban saldırısı ve bunun sonucunda Kabil'in düşmesiyle doruğa ulaştı ve Taliban'ı yeniden iktidara getirdi.

Afganistan'da terörizm, yoksulluk, çocuk malnütrisyonu ve yolsuzluk üst seviyededir. Afganistan; Birleşmiş Milletler, İslam İşbirliği Teşkilatı, Güney Asya Bölgesel İşbirliği Teşkilatı, G77, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ve Bağlantısızlar Hareketi üyesidir. Afganistan satın alma gücü paritesine göre 72,9 milyar dolarlık gayri safi yurt içi hasılası (GSYİH) ile dünyanın 96. büyük ekonomisidir. Ancak ülke kişi başına düşen GSYİH (SAGP) sıralamasında 2018 verilerine göre 186 ülke arasından 169. sıradadır.^[21]

1. ^ "Archived copy". 3 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2021. 
2. ^ "BBCNazer.com | زندگى و آموزش | حرف های مردم: سرود ملی". www.bbc.co.uk. 7 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021. 
3. ^ Amirzai, Shafiq l. "د ملي سرود تاریخ | روهي". Rohi.Af (Peştuca). 17 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021. 
4. ^ "ملا فقیر محمد درویش د جهادي ترنم منل شوی سرخیل". نن ټکی اسیا (Peştuca). 16 Ocak 2018. 20 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021. 
5. ^ Tharoor, Ishaan (19 Haziran 2013). "The Taliban's Qatar Office: Are Prospects for Peace Already Doomed?". Time (İngilizce). ISSN 0040-781X. 19 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2021. 
6. ^ "Taliban closer to international recognition, says foreign minister". Agence France-Presse. Kabul. France 24. 3 Şubat 2022. 3 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2022. 
7. ^ "Population Matters". 3 Mart 2016. 16 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2022. 
8. ^ timesofindia (23 Ağustos 2021). "Afghanistan's ethnic mosaic". The Times of India. 18 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2022. 
9. ^ World Population Review (19 Eylül 2021). ""Afghanistan Population 2021"". 14 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2020. 
10. ^ statista.com (20 Ağustos 2021). "Distribution of Afghan population by ethnic group 2020". 18 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2022. 
11. ^ reliefweb.int (14 Ağustos 2011). "Afghan Ethnic Groups: A Brief Investigation". 18 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2022. 
12. ^ Choi, Joseph (8 Eylül 2021). "EU: Provisional Taliban government does not fulfill promises". The Hill. 18 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2022. 
13. ^ Bezhan, Frud (7 Eylül 2021). "Key Figures In The Taliban's New Theocratic Government". Radio Farda. Radio Free Europe/Radio Liberty. 6 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2022. 
14. ^ Jones, Seth G. (December 2020). "Afghanistan's Future Emirate? The Taliban and the Struggle for Afghanistan". CTC Sentinel. Combating Terrorism Center. 13 (11). 11 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
15. ^ Sofoglu, Murat (27 Eylül 2021). "How the Taliban governs itself". TRT World. 27 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2022. 
16. ^ Merkez İstatistik Ofisi Afganistan
17. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2022. 
18. ^ ^{a b c d} "Afghanistan". International Monetary Fund. 20 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2018. 
19. ^ Human Development Report 2021/2022: Uncertain Times, Unsettled Lives: Shaping our Future in a Transforming World (PDF). United Nations Development Programme. 2022. s. 284. ISBN 9789211264517. 8 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Eylül 2022. 
20. ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020. 
21. ^ "1989: Soviet troops pull out of Afghanistan" (İngilizce). 15 Şubat 1989. 30 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2021. 

Kaynak hatası: <ref> "lower-alpha" adında grup ana etiketi bulunuyor, ancak <references group="lower-alpha"/> etiketinin karşılığı bulunamadı (Bkz: Kaynak gösterme)