Dinozor

Dinozor Yaşadığı dönem aralığı: 233,23-0 myö Üst triyas-Günümüz  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Çeşitli dinozor iskeletleri. Soldan saat yönüne doğru: Microraptor gui (kanatlı bir theropod), Apatosaurus louisae (dev bir sauropod), Edmontosaurus regalis (bir ördek gagalı ornithopod), Triceratops horridus (boynuzlu bir ceratopsian), Stegosaurus stenops (zırhlı bir stegosaur), Pinacosaurus grangeri (zırhlı bir ankylosaur)
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Animalia Şube: Chordata Klad: Dracohors Klad: Dinosauria Owen, 1842
Alt gruplar
†Ornithischia †Sauropodomorpha Theropoda Çeşitli soyu tükenmiş gruplar Aves (kuşlar) Belirsiz akrabalıkları olan cinsler †Alwalkeria? †Chilesaurus †Chindesaurus? †Daemonosaurus? †Eodromaeus? †Nhandumirim †Nyasasaurus? †Pisanosaurus? †Smok? †Tawa? †Thecospondylus †Guaibasauridae? †Herrerasauria?[1][2] †Silesauridae? (parafiletik?)[3][4][5][6]

Dinozor^[a] (Dinosauria), ilk olarak Mezozoyik zamanda ortaya çıkan ve yaşayan tek üyeleri kuşlar olan arkozor sürüngen grubu. Dinozor adı, Richard Owen tarafından Grekçe "korkunç" anlamına gelen deinos ve "kertenkele" anlamına gelen sauros sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşur.^[7] Dinozorlar, 243 ile 233 milyon yıl önce Geç Triyas döneminde ortaya çıkmış ve 66 milyon yıl önce kuşlar dışındaki tüm türlerinin soyu tükenmiştir. Dinozorlar, sıcakkanlı ve soğukkanlı arası özellikler gösteren mezoterm canlılardı. Mezozoyik'te oldukça başarılı biçimde tüm kıtalara yayılan dinozorlar çok farklı nişleri doldurdu. Yapılan araştırmalarda şimdiye kadar yaklaşık olarak 1.000 kadar kuş olmayan dinozor türünün yaşadığı belgelendi. Bugün dinozorların evrimsel olarak devamı olan kuşların 11.000 kadar türü vardır ki bu, yaşayan memelilerin tür sayısının (~6000) yaklaşık iki katıdır. Dinozorların nasıl yaşadığı, ne kadar çeşitlendiği ve ekosistemdeki yerleri kadar kuş olmayan dinozorların nasıl yok olduğu da bilim camiasını uzun zamandır meşgul etmektedir. Kuş olmayan dinozorları yeryüzünden silen yok oluşun aşamalı mı, yoksa yerbilimsel olarak katastrofik (ani) mi olduğu tartışmalıdır.^[8]

Dinozorlarla ilgili bir diğer konu da onların büyük çeşitlilik gösteren boyutlarıdır. Bu canlılar, yerküreyi titreten 65-75 tonluk^[9] Argentinosaurus gibi dev titanozor sauropodlardan en küçük yaşayan dinozor olan Arı sinek kuşuna değin boyut konusunda çok geniş bir yelpaze sunar. Farklı dinozor grupları farklı metabolizma hızları ve büyüme stratejileri geliştirdi, sauropodlar devleşip ısı kaybını aza indirirken, daha küçük bedene sahip gruplar da ısı kaybını önlemek için tüy barındırmış olabilir. Dinozorların ayırt edici fiziksel özelliklerinden birisi beden duruşlarıdır, yapılan çalışmalar dinozorların atalarının bipedal (iki ayak üstünde) olduğunu ileri sürdü. Yaşayan kertenkele türlerindeki bipedal duruşun evrimsel olarak koşucu özellikleri artırıcı bir adaptasyon olduğu biliniyor, bundan yola çıkarak kimi dinozorlarda da gerek avlanma gerekse avcılardan kaçmak için bipedal hareket biçiminin evrimleştiği düşünüldü.^[10]

Dinozorların evrimsel tarihi temelinde yerküre tarihidir, özellikle Dünya'nın geçirdiği büyük değişiklikler farklı dinozor ailelerinin veya aynı aileler içinde farklı cinslerin evrimleşmesine yol açtı. Bunun en önemli örneklerinden biri Kretase dönemi Kuzey Amerika'sında karaları ayıran Batı İç Denizyolu'dur ve yaşanan coğrafi izolasyon yoluyla Laramidya ve Appalachia karalarında ayrı cinsler oluştu.^[11]

1. ^ Matthew G. Baron; Megan E. Williams (2018). "A re-evaluation of the enigmatic dinosauriform Caseosaurus crosbyensis from the Late Triassic of Texas, USA and its implications for early dinosaur evolution". Acta Palaeontologica Polonica. 63. DOI:10.4202/app.00372.2017.
2. ^ Andrea Cau (2018). "The assembly of the avian body plan: a 160-million-year long process" (PDF). Bollettino della Società Paleontologica Italiana. 57 (1): 1–25. DOI:10.4435/BSPI.2018.01.
3. ^ Ferigolo, Jorge; Langer, Max C. (1 Ocak 2007). "A Late Triassic dinosauriform from south Brazil and the origin of the ornithischian predentary bone". Historical Biology. 19 (1): 23-33. doi:10.1080/08912960600845767. ISSN 0891-2963. 
4. ^ Langer, Max C.; Ferigolo, Jorge (1 Ocak 2013). "The Late Triassic dinosauromorph Sacisaurus agudoensis (Caturrita Formation; Rio Grande do Sul, Brazil): anatomy and affinities". Geological Society, London, Special Publications (İngilizce). 379 (1): 353-392. Bibcode:2013GSLSP.379..353L. doi:10.1144/SP379.16. ISSN 0305-8719. 14 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2023. 
5. ^ Cabreira, S.F.; Kellner, A.W.A.; Dias-da-Silva, S.; da Silva, L.R.; Bronzati, M.; de Almeida Marsola, J.C.; Müller, R.T.; de Souza Bittencourt, J.; Batista, B.J.; Raugust, T.; Carrilho, R.; Brodt, A.; Langer, M.C. (2016). "A Unique Late Triassic Dinosauromorph Assemblage Reveals Dinosaur Ancestral Anatomy and Diet". Current Biology. 26 (22): 3090-3095. doi:10.1016/j.cub.2016.09.040 . ISSN 0960-9822. PMID 27839975. 
6. ^ Müller, Rodrigo Temp; Garcia, Maurício Silva (26 Ağustos 2020). "A paraphyletic 'Silesauridae' as an alternative hypothesis for the initial radiation of ornithischian dinosaurs". Biology Letters. 16 (8): 20200417. doi:10.1098/rsbl.2020.0417 . PMC 7480155 $2. PMID 32842895. 
7. ^ "etymology of Dinosaur word". 17 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2024. 
8. ^ Sakamoto, Manabu; Benton, Michael J.; Venditti, Chris (3 Mayıs 2016). "Dinosaurs in decline tens of millions of years before their final extinction". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 113 (18): 5036-5040. doi:10.1073/pnas.1521478113. ISSN 0027-8424. PMC 4983840 $2. PMID 27092007. 15 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2024. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
9. ^ Paul, Gregory. "DETERMINING THE LARGEST KNOWN LAND ANIMAL: A CRITICAL COMPARISON OF DIFFERING METHODS FOR RESTORING THE VOLUME AND MASS OF EXTINCT ANIMALS" (PDF). www.gspauldino.com. ANNALS OF CARNEGIE MUSEUM. 28 Ocak 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
10. ^ "The functional origin of dinosaur bipedalism: Cumulative evidence from bipedally inclined reptiles and disinclined mammals". 27 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2024. 
11. ^ Brownstein, Chase D. "The biogeography and ecology of the Cretaceous non-avian dinosaurs of Appalachia" (PDF). Palaeontologia Electronica. 20 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 

Kaynak hatası: <ref> "lower-alpha" adında grup ana etiketi bulunuyor, ancak <references group="lower-alpha"/> etiketinin karşılığı bulunamadı (Bkz: Kaynak gösterme)