Oligocen

Oligocen (stgrč. ὀλίγος – olígos = nekoliko, malo + καινός – kainós = novo), u geološkoj vremenskoj skali, je geološka epoha, treći i posljednji, najveći dio paleogenskog perioda širom svijeta. Trajao je od pre 65,5 miliona do 23 miliona godina, sa intervalom između 33,9 do 23 miliona godina. Oligocenska epoha dijeli se na dva geološka doba i pripadajuće stijene: rupelij i hatij. Uslijedio je nakon eocenske epohe, a naslijedila ga je miocenska, prva epoha neogenskog perioda. Termin oligocen potiče od grčkog i znači "epoha nekoliko novijih oblika", a odnosi se na rijetki broj modernih životinja koje su nastale u tom vremenu.^[2][3]

U zapadnoj Europi početak oligocena obilježila je invazijaživota u moru što je sa sobom donijelo i nove mehkušce karakteristične za epohu. Morski uvjeti nisu dugo postojali, a ubrzo su prevladali boćatni i slatkovodni. Ovaj ciklus morske transgresije, praćen uspostavljanjem bočtnog, a potom i slatkovodnog okruženja, ponovljen je tokom oligocena. Sedimenti na dnu drevnog Tetijskog mora koje je, tokom oligocena, obuhvatalo dio Evroazije, rano su deformirani, već u razvoju evropskih Alpa.

Oligocenska klima bila je umjerena, pa su mnoge regije imale suptropske klimatske uvjete. Travnjaci su se proširili i šumovite regije su za to vrijeme nestajale, dok je tropska vegetacija cvjetala duž granica Tetjskog mora. Topli, močvarni uslovi prevladavali su nad većim dijelom današnje Njemačke, a formirana su i velika ležišta lignitnog uglja, uključujući i balkansko područje.

Istaknuta grupa oligocenskih morskih organizama bile su foraminifere, protisti slični amebama, ali sa složenim, često krečnjačkim testatima ili ljušturicama. Među posebno istaknutim foraminiferima bili su numuliti (velike foraminifere u obliku sočiva). Ostali morski oblici imali su u osnovi moderne forme. Život kopnenih beskičmenjaka bio je u izobilju i raznolik. Nalazišta potoka i jezera na otoku Wight u Engleskoj sadrže ostatke, često dobro očuvanih, termita i drugih insekata. Na Baltiku su u ćilibaru očuvani mnogi oblici oligocenskih insekata, uključujući leptire, pčele, mrave i pauke.

Oligocenski kopneni kičmenjaci bili su su raznoliki i brojni, a poznati su iz Sjeverne Amerike, Evrope, Afrike i Azije. Kičmenjaci sjevernih kontinenata imali su suštinski moderni plan građe koji je više rezultat izumiranja arhajskih grupa na kraju eocenske epohe nego pojave novih oblika. Sličnost između različitih ranih oligocenskih kičmenjaka i onih na sjevernim kontinentima sugerira relativno slobodnu razmjenu životinja, ali kasnija oligocenska fauna ispoljava veći stepen provincijalizacije. Tokom ranog oligocena, u Evropi su se pojavile prve svinje i pekari i kasno u epohi stigle do Sjeverne Amerike. Šišmiši su postali rasprostranjeniji tokom oligocena i barem lokalno brojni; njihove izlučevine u pećinama pridonijela su stvaranju ekstenzivnih naslaga fosfata koji su sada ekonomski značajne u mnogim oblastima.

Tokom epohe su moderne skupine mesoždera i biljojeda postale raznolike i brojne. Najveći kopneni sisar svih vremena, Indricotherium (vrsta džinovskog nosoroga Rhynoceros), poznat je iz Azije, a prvi mastodonti poznati su iz Egipta. U Sjevernoj Americi razvijali su se primitivni konji, uključujući oblike s tri prsta, kao što su Mesohippus i Miohippus. Kasno u oligocenu, pojavili su se takopđer i primitivni dabrovi.

Najraniji majmunski oblik, Parapithecus, poznat je iz naslaga oligocena u Egiptu, koji su također ostavili ostatke nekoliko vrsta majmuna Starog svijeta. Najraniji majmuni Novog svijeta poznati su iz ležišta kasnog oligocena u Južnoj Americi. Za vrijeme oligocena, ona je bila izolirana od Srednje i Sjeverne Amerike, a tamo se razvila jedinstvena fauna sisara. Izuzetno je što mnogi sisavci južnoameričkih zemalja oligocena pokazuju ekstremni paralelizam u prilagodbi na oblike koji se nalaze drugdje u svijetu i za koje nisu usko povezani.

Podaci o evoluciji primata tokom epohe oligocena (prije 33,9 do 23 miliona godina) uglavnom se temelje na otkrićima u dva područja – Teksasu i Egiptu. Najraniji fosili širokonosnih majmuna (Platirhini) pronađeni su u Južnoj Americi i stari su tek oko 25 miliona godina.

Do početka oligocenske epohe (prije oko 34 miliona godina) okean je bio dovoljno širok da omogući nesmetan tok cirkumantarktičke struje, što je dovelo do ledenjaka Antarktika izolirajući ga od ostatka svjetskog okeana.

Negdje za vrijeme oligocenske epohe (prije 33,9 milijuna do 23 milijuna godina), neke od angiospermi (trave i dikotiledone) uglavnom tropske klime razvili su sistem fiksiranja CO₂ koji je djelovao uoči Calvin-Bensonovog ciklusa. Prva fiksacija je u fosfoenolpiruvat s tri ugljične kiseline (PEP) PEP karboksilazom.

1. ^ Odgovarajuće boje RGB odobrene od Međunarodne komisije za stratigrafiju, en «Standard Color Codes for the Geological Time Scale».
2. ^ Beyrich (novembar 1854). "Über die Stellung der hessische Tertiärbildungen" [On the position of the Hessian Tertiary formations]. Verhandlungen Köngliche Preussischen Akademie Wissenschaft Berlin [Proceedings of the Royal Prussian Academy of Sciences at Berlin]: 640–666. From p. 664: Der neue Name Oligocän mag sich zwischenstellen zwischen das ältere Eocän und das jüngere Miocän."(The new name Oligocene may be interposed between the older Eocene and the younger Miocene.)
3. ^ Wilmarth, Mary Grace (1925). Bulletin 769: The Geologic Time Classification of the United States Geological Survey Compared With Other Classifications, accompanied by the original definitions of era, period and epoch terms. Washington, D.C., U.S.A.: U.S. Government Printing Office. str. 53.