Yupiter (planet)

Yupiter
	2019-cu ildə çəkilmiş olduğu rəngləri ilə görünüşü
Təyinlər
Şərəfinə adlandırılıb	Yupiter (mifologiya)
Orbital xarakteristikası
Afelisi	816,62 milyon km; 5,4588 AV
Perigelisi	740,52 milyon km; 4,9501 AV
Periapsidi	4,950429 ± 0 astronomik vahid, 740.679.835 km
Apoapsidi	5,458104 ± 0 astronomik vahid, 816.001.807 km
Böyük yarımoxu	778,57 milyon km.; 5,2044 AV
Orbitinin ekssentrisiteti	0,0489
Siderik fırlanma dövrü	11,862 il
Sinodik fırlanma dövrü	398,88 gün
Orbital sürəti	13,07 km/s
Orta anomaliyası	20,020°
Əyilməsi	1,304 ± 0,001 °
Qalxan milinin uzunluğu	1,753601 radian
Perisentr arqumenti	4,8 radian
Nəyin peykidir	Günəş
Kəşf edilmiş peykləri	bilinən 79 peyk
Özünə xas ekssentrisitet	0,04839266 ± 0
Fiziki xarakteristikaları
Orta radiusu	69,911 km
Ekvator radiusu	71,492 km
Qütb radiusu	66,854 km
Qütb sıxılması	0,06487
Səthinin sahəsi	6,1419×1010 km2 (121,9 x Yer)
Həcmi	1,4313×1015 km3 (1,321 x Yer)
Kütləsi	1,8982×1027 kq (317,8 x Yer)
Orta sıxlığı	1,326 kq/m3
Sərbəstdüşmə təcili	24,79 m/s2
Ətalət faktoru momenti	0,2756±0,0006
İkinci kosmik sürəti	59,5 km/s
Fırlanma dövrü	58,646 gün
Siderik fırlanma dövrü	9,925 saat
Ekvatorial fırlanma sürəti	12,6 km/s
Oxunun maililiyi	3,13°
Şimal qütbünün meyllənməsi	+64° 29′ 0″
Albedo	0,503
Görünən ulduz həcmi	−1,6, −2,94
Atmosfer
Atmosfer təzyiqi	20–200 kPa; 70 kPa
Atmosfer tərkibi	Hidrogen 89% ± 2,0%; Helium 10% ± 2,0%; Metan 0,3%±0,1%; Ammonyak 0,026%±0,004%; Etan 0,0006%±0,0002%,; Su 0,0004%±0,0004%

Yupiter — Günəş sistemində Günəşdən məsafəsinə görə beşinci, böyüklüyünə görə birinci planet. Yupiter Günəşin kütləsinin mində birinə bərabər olsa da, digər planetlərin cəmi kütləsindən 2,5 dəfə çox kütləyə malik qaz nəhəngidir. Yupiter qədim dövrlərdən etibarən astronomlara məlumdur.^[9] Adının mənşəyi Roma mifologiyasında baş tanrı hesab olunan Yupiterdən qaynaqlanır.^[10] Yupiter Yerdə kölgə yarada biləcək qədər parlaq işığa sahibdir.^[11] Gecə səmasında Ay və Veneradan sonra parlaqlığına görə üçüncü təbii səma cismidir.

Yupiter əsasən Hidrogendən təşkil olunsa da, kütləsinin dörddə birini Helium təşkil edir. Yupiter digər qaz nəhəngləri kimi qayalıq səthə malik deyildir, ancaq bərk maddələrdən təşkil olunmuş nüvəyə malik olması ehtimal olunur.^[12] Öz oxu ətrafında sürətlə dövr etməsi səbəbindən planet qütblərdən basıq, ekvatordan qabarıqdır. Planetin xarici atmosferi müşahidəsi mümkün olacaq şəkildə zolaqlara ayrılmış tərkib hissələrindən ibarətdir və bu bölmələrin kəsişmə sərhədlərində qasırğalar müşahidə olunur. Buna nümunə olaraq XVII əsrdən etibarən teleskop tərəfindən müşahidə olunan Böyük qırmızı ləkəni göstərə bilərik. Yupiter onu əhatə edən zəif halqa və güclü maqnitosferə malikdir. Yupiterin məlum olan 79 peyki vardır ki,^[13] bunlardan Qalileo peykləri olaraq adlandırılan dördü 1610-cu ildə Qalileo Qaliley tərəfindən kəşf edilmişdir. Qalileo peykləri arasında ən böyüyü olan Qanimed ölçüsünə görə Merkuri planetindən daha böyükdür.

Yupiter dəfələrlə kosmik cihazlar tərəfindən müşahidə olunmuşdur. Bunlardan Pioner və Voyacer yaxın uçuş missiyalarını, həmçinin Qalileo və Yuno orbit missiyalarını xüsusilə qeyd etmək olar. 2007-ci ildə Yeni üfüqlər missiyası Plutona gedən yolda sürətini artırmaq və yolunu düzəltmək üçün Yupiterin cazibə qüvvəsindən istifadə etmiş və bu zaman bir daha planeti yaxından müşahidə etmək fürsəti yaranmışdır. Yupiterə göndərilmiş sonuncu missiya olan Yuno planetin orbitinə 4 iyul 2016-cı ildə daxil olmuşdur.^[14]^[15] Gələcəkdə Yupiterə buzla örtülmüş maye okeana sahib olan peyki Avropanı müşahidə etmək üçün yeni missiyanın təşkil olunması nəzərdə tutulub.

↑ ¹ ² ³ Williams, David R. (June 30, 2017). "Jupiter Fact Sheet". NASA. Archived from the original on September 26, 2011.
↑ Simon, J.L.; Bretagnon, P.; Chapront, J.; Chapront-Touzé, M.; Francou, G.; Laskar, J. (February 1994). "Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets". Astronomy and Astrophysics. 282 (2): 663–683. Bibcode:1994A&A...282..663S.
↑ "A Dozen New Moons of Jupiter Discovered, Including One "Oddball"" Arxivləşdirilib 2020-07-12 at the Wayback Machine. Carnegie Institution for Science. July 16, 2018.
↑ ¹ ² http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html.
↑ Standish E. M. Keplerian elements for approximate positions of the major planets (ing.). 2015. 3 p.
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰ Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, Brent A.; A'Hearn, Michael F.; et al. (2007). "Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006". Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy. 98 (3): 155–180. Bibcode:2007CeMDA..98..155S. doi:10.1007/s10569-007-9072-y.
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰ de Pater, Imke; Lissauer, Jack J. (2015). Planetary Sciences Arxivləşdirilib 2016-11-26 at the Wayback Machine (2nd updated ed.). New York: Cambridge University Press. p. 250. ISBN 978-0-521-85371-2.
↑ https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html.
↑ De Crespigny, Rafe. "Emperor Huan and Emperor Ling" (PDF). Asian studies, Online Publications. Archived from the original (PDF) on September 7, 2006. Retrieved may 1, 2012. Xu Huang apparently complained that the astronomy office had failed to give them proper emphasis to the eclipse and to other portents, including the movement of the planet Jupiter (taisui). At his instigation, Chen Shou/Yuan was summoned and questioned, and it was under this pressure that his advice implicated Liang Ji.
↑ Stuart Ross Taylor (2001). Solar system evolution: a new perspective : an inquiry into the chemical composition, origin, and evolution of the solar system (2nd, illus., revised ed.). Cambridge University Press. p. 208. ISBN 978-0-521-64130-2.
↑ "Young astronomer captures a shadow cast by Jupiter: Bad Astronomy" Arxivləşdirilib 2013-07-02 at the Wayback Machine. Discover Blogs. November 18, 2011.
↑ Saumon, D.; Guillot, T. (2004). "Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn". The Astrophysical Journal. 609 (2): 1170–1180. arXiv:astro-ph/0403393. Bibcode:2004ApJ…609.1170S. doi:10.1086/421257.
↑ "The Jupiter Satellite and Moon Page" Arxivləşdirilib 2018-05-31 at the Wayback Machine. June 2017.
↑ Chang, Kenneth (July 5, 2016). "NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit" Arxivləşdirilib 2019-05-02 at the Wayback Machine. New York Times.
↑ Chang, Kenneth (June 30, 2016). "All Eyes (and Ears) on Jupiter" Arxivləşdirilib 2018-07-19 at the Wayback Machine. New York Times.

[B-1] ¹ ² ³ Williams, David R. (June 30, 2017). "Jupiter Fact Sheet". NASA. Archived from the original on September 26, 2011.

[C-2] Simon, J.L.; Bretagnon, P.; Chapront, J.; Chapront-Touzé, M.; Francou, G.; Laskar, J. (February 1994). "Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets". Astronomy and Astrophysics. 282 (2): 663–683. Bibcode:1994A&A...282..663S.

[D-3] "A Dozen New Moons of Jupiter Discovered, Including One "Oddball"" Arxivləşdirilib 2020-07-12 at the Wayback Machine. Carnegie Institution for Science. July 16, 2018.

[_4294dcf0098441cf-4] ¹ ² http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html.

[_fff17b799353c9d6-5] Standish E. M. Keplerian elements for approximate positions of the major planets (ing.). 2015. 3 p.

[E-6] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰ Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, Brent A.; A'Hearn, Michael F.; et al. (2007). "Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006". Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy. 98 (3): 155–180. Bibcode:2007CeMDA..98..155S. doi:10.1007/s10569-007-9072-y.

[F-7] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰ de Pater, Imke; Lissauer, Jack J. (2015). Planetary Sciences Arxivləşdirilib 2016-11-26 at the Wayback Machine (2nd updated ed.). New York: Cambridge University Press. p. 250. ISBN 978-0-521-85371-2.

[_f398bff556d73d3f-8] ttps://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html.

[9] De Crespigny, Rafe. "Emperor Huan and Emperor Ling" (PDF). Asian studies, Online Publications. Archived from the original (PDF) on September 7, 2006. Retrieved may 1, 2012. Xu Huang apparently complained that the astronomy office had failed to give them proper emphasis to the eclipse and to other portents, including the movement of the planet Jupiter (taisui). At his instigation, Chen Shou/Yuan was summoned and questioned, and it was under this pressure that his advice implicated Liang Ji.

[10] Stuart Ross Taylor (2001). Solar system evolution: a new perspective : an inquiry into the chemical composition, origin, and evolution of the solar system (2nd, illus., revised ed.). Cambridge University Press. p. 208. ISBN 978-0-521-64130-2.

[11] "Young astronomer captures a shadow cast by Jupiter: Bad Astronomy" Arxivləşdirilib 2013-07-02 at the Wayback Machine. Discover Blogs. November 18, 2011.

[12] Saumon, D.; Guillot, T. (2004). "Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn". The Astrophysical Journal. 609 (2): 1170–1180. arXiv:astro-ph/0403393. Bibcode:2004ApJ…609.1170S. doi:10.1086/421257.

[13] "The Jupiter Satellite and Moon Page" Arxivləşdirilib 2018-05-31 at the Wayback Machine. June 2017.

[A-14] Chang, Kenneth (July 5, 2016). "NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit" Arxivləşdirilib 2019-05-02 at the Wayback Machine. New York Times.

[15] Chang, Kenneth (June 30, 2016). "All Eyes (and Ears) on Jupiter" Arxivləşdirilib 2018-07-19 at the Wayback Machine. New York Times.

[1]

[2]

[4]

[5]

[3]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]