Awstralia

Awstralia

Math	gwladwriaeth sofran, talaith ffederal, gwlad
Enwyd ar ôl	Terra Australis
Prifddinas	Canberra
Poblogaeth	26,473,055
Sefydlwyd	3 Mawrth 1986 (annibyniaeth oddi wrth Prydain) (deddf Awstralaidd)
Anthem	Advance Australia Fair
Pennaeth llywodraeth	Anthony Albanese
Cylchfa amser	UTC+10:00
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Saesneg Awstralia, Auslan
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	MIKTA, Australia and New Zealand, Awstralasia, y Gymanwlad
Arwynebedd	7,692,024 km²
Gerllaw	Cefnfor India, De'r Cefnfor Tawel, Geneufor Mawr Awstralia, Culfor Bass, Môr Tasman, Môr Cwrel, Môr Arafura, Môr Timor
Yn ffinio gyda	Indonesia, Seland Newydd, Papua Gini Newydd, Dwyrain Timor, Ynysoedd Solomon, Caledonia Newydd, Fanwatw
Cyfesurynnau	25°S 133°E
Hyd	3,860 cilometr
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth Awstralia
Corff deddfwriaethol	Senedd Awstralia
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	teyrn Awstralia
Pennaeth y wladwriaeth	Siarl III
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog Awstralia
Pennaeth y Llywodraeth	Anthony Albanese
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$1,675,419 million
CMC y pen	$54,348
Arian	Australian dollar
Canran y diwaith	6 ±1 canran
Cyfartaledd plant	1.74
Mynegai Datblygiad Dynol	0.951
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Cymanwlad Awstralia neu Awstralia yw'r wlad chweched fwyaf yn y byd yn ddaearyddol a'r unig un sydd yn gyfandir cyfan. Mae'n cynnwys ynys Tasmania, sy'n un o daleithiau'r wlad. Y gwledydd cyfagos yw Seland Newydd, sydd i'r de-ddwyrain o Awstralia, ac Indonesia, Papua Gini Newydd a Dwyrain Timor i'r gogledd. Mae arwynebedd y wlad oddeutu 7,692,024 km².^[1] Canberra yw prifddinas y genedl, ond y ddinas fwyaf yw Sydney, ac ymhlith yr ardaloedd metropolitan mawr eraill mae Melbourne, Brisbane, Perth, Adelaide ac Newcastle.

Tarddiad yr enw "Awstralia" yw'r ymadrodd Lladin terra australis incognita ("Y tir deheuol na ŵyr neb amdano"). Mae'r ehangdir yn gorwedd rhwng Y Cefnfor Tawel i'r dwyrain a Chefnfor India i'r gorllewin. Trawsnewidiwyd y wlad gan fudo dynol; roedd Awstralia yn gartref i'r bobl brodorol, sef aboriginal, am filoedd o flynyddoedd ond ers diwedd y 18g, gwelwyd ton ar ôl ton o bobl yn ymfudo yma o orllewin Ewrop. Roedd y mwyafrif o'r mudwyr hyn yn dod o wledydd Prydain ac am flynyddoedd roedd y wlad dan reolaeth Brydeinig. Yn fwy diweddar, mae poblogaeth y wlad (dros 26 miliwn^[2]) wedi cynyddu efo mudwyr o wledydd Asia megis Japan, De Corea, ac Indonesia yn ymdefydlu ar arfordir dwyreiniol y wlad^[3]. Mae Awstralia wedi creu cysylltiadau masnachol cryf gyda gwledydd y Cefnfor Tawel. Yn y 21g, gwelwyd ailgyfeirio economi'r wlad gan fasnachu yn fwy gydag Asia a'r Unol Daleithiau yn hytrach na gyda'i phartneriaid traddodiadol, sef gwledydd y Gymanwlad ac Ewrop.

Bu Awstraliaid brodorol yn byw ar y cyfandir am oddeutu 65,000 o flynyddoedd, cyn i fforwyr o'r Iseldiroedd gyrraedd yn gynnar yn yr 17g, a'i enwi'n New Holland. Ym 1770, hawliwyd hanner dwyreiniol Awstralia gan 'Brydain Fawr' (hy Lloegr) a ddefnyddiodd y wlad i gartrefu pobl a ddedfrydwyd mewn llysoedd, drwy eu halltudio yma, yn enwedig i De Cymru Newydd gyda'r llong gyntaf yn cyrraedd ar 26 Ionawr 1788, dyddiad a ddaeth yn ddiwrnod cenedlaethol Awstralia. Tyfodd y boblogaeth yn gyson yn y degawdau dilynol, ac erbyn rhuthr aur o'r 1850au, roedd ymsefydlwyr Ewropeaidd wedi archwilio'r rhan fwyaf o'r cyfandir a sefydlwyd pum trefedigaeth y goron hunan-lywodraethol ychwanegol. Alltudiwyd rhyw 1,800 o bobl o Gymru erbyn 1852, rhyw 300 yn ferched. Yn eu plith roedd arweinwyr y Siartwyr, John Frost, Zephaniah Williams a William Jones, a Lewsyn yr Heliwr y bu ganddo ran yn "nherfysgoedd" Merthyr.

Ar 1 Ionawr 1901, ffederalodd y chwe thref, gan ffurfio Cymanwlad Awstralia. Ers hynny mae Awstralia wedi cynnal system wleidyddol ddemocrataidd ryddfrydol sefydlog sy'n gweithredu fel brenhiniaeth gyfansoddiadol seneddol ffederal, sy'n cynnwys chwe gwladwriaeth a deg tiriogaeth.

Awstralia yw'r wlad hynaf, mwyaf gwastad, a'r sychaf, lle mae pobl yn byw ynddo, gyda'r priddoedd lleiaf ffrwythlon. O ran natur (ei bioamrywiaeth), mae'n wlad llawn amrywiaeth, ac mae yma amrywiaeth eang o dirweddau a hinsoddau hefyd, gydag anialwch yn y canol, coedwigoedd glaw trofannol yn y gogledd-ddwyrain, a mynyddoedd yn y de-ddwyrain. Cynhyrcha ei hincwm o amrywiol ffynonellau, gan gynnwys allforion o fwyngloddio, telathrebu, bancio, gweithgynhyrchu ac addysg.

1. ↑ "Australia's Size Compared". Geoscience Australia. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 Mawrth 2007. Cyrchwyd 19 Mai 2007.
2. ↑ Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; ni roddwyd testun ar gyfer 'ref' o'r enw popclock
3. ↑ "Geographic Distribution of the Population". 24 Mai 2012. Cyrchwyd 1 Rhagfyr 2012.