Chiang Kai-shek

Chiang Kai-shek
Ganwyd	蔣瑞元  31 Hydref 1887  Xikou
Bu farw	5 Ebrill 1975  Taipei
Dinasyddiaeth	Gweriniaeth Tsieina, Taiwan, Brenhinllin Qing
Alma mater	Baoding Military Academy
Galwedigaeth	gwleidydd, person milwrol
Swydd	Arlywydd Gweriniaeth Tsieina, President of the National Government of the Republic of China, President of the National Government of the Republic of China, Arlywydd Gweithredwr yr Yuan, Arlywydd Gweithredwr yr Yuan, Arlywydd Gweithredwr yr Yuan, chairperson, Arlywydd Gweithredwr yr Yuan, Arlywydd Gweriniaeth Tsieina, member of the 1st National Assembly of the Republic of China, member of the Constituent National Assembly
Cartre'r teulu	Yixing, Xuchang
Plaid Wleidyddol	Kuomintang, Chinese Revolutionary Party
Tad	Chiang Chao-Tsung
Mam	Wang Caiyu
Priod	Mao Fumei, Yao Yecheng, Chen Jieru, Soong May-ling
Plant	Chiang Ching-Kuo, Chiang Wei-Kuo
Perthnasau	Chiang Wei-Kuo
Llinach	family of Chiang Kai-shek
Gwobr/au	Uwch Groes y Lleng Anrhydedd, Grand Cross of the Order of the Bath, Urdd y Llew Gwyn, Llengfilwr y Lleng Teilyndod, Time Person of the Year, Urdd Teilyngdod Sifil, Urdd Brenhinol y Seraffim, Urdd Rajamitrabhorn, Urdd Leopold, Philippine Legion of Honor, Urdd y Cymylau Ffafriol, Silver Cross of the Virtuti Militari, Order of National Glory, Order of Blue Sky and White Sun, Order of the Sacred Tripod, Order of the Cloud and Banner, Order of Brilliant Star, Order of Brilliant Jade, Urdd y Baddon, Lleng Teilyngdod, Medal Gwasanaeth Neilltuol mewn Amddiffyn, Urdd Eryr Mecsico, Urdd Teilyngdod am Sefydliad Cenedlaethol, Urdd Teilyngdod Dinesig, Urdd Boyacá, Urdd yr Haul, Urdd Teilyngdod (Chili), Order of the Condor of the Andes, Order of Christopher Columbus, Gorchymyn Cyffredinol San Martin, Urdd Vasco Núñez de Balboa, Urdd Sikatuna, Urdd Croes y De, Supreme Order of the Renaissance, Order of Merit of Duarte, Sanchez and Mella, Urdd y Quetzal, Gorchymyn Annibyniaeth Ddiwylliannol Rubén Darío, Urdd Isabel la Católica, Urdd dros ryddid, Order of the Republic of The Gambia, Urdd y Gwaredwr, Urdd Cenedlaethol er Anrhydedd, Order of the Lion, Urdd y Seintiau Maurice a Lasarus, Order of Merit of the Federal Republic of Germany, Nishan-e-Pakistan
llofnod

Gwleidydd a chadfridog Tsieineaidd oedd Chiang Kai-shek (trawslythrennir hefyd Chiang Chieh-shih, Jiang Jieshi (蔣介石) neu Jiang Zhongzheng (蔣中正); 31 Hydref 1887 – 5 Ebrill 1975) a fu'n bennaeth ar lywodraeth Genedlaetholgar Gweriniaeth Tsieina, yn gyntaf yn nhir mawr Tsieina o 1928 i 1949 ac yna ar ynys Taiwan o 1949 hyd at ei farwolaeth ym 1975.

Ganed ef yn nhalaith Zhejiang yng nghyfnod brenhinllin Qing. Wedi iddo gael ei hyfforddi yn yr ysgol baratoi filwrol yn Tokyo a'r academi filwrol yn Baoding, ymunodd â lluoedd y Blaid Genedlaetholgar, dan arweiniad Sun Yat-sen. Fe'i penodwyd yn gadlywydd ar y fyddin chwyldroadol yn y 1920au, ac arweiniodd Alldaith y Gogledd yn erbyn y penaethiaid rhyfel. Yn 1925 fe olynodd Sun yn bennaeth ar y Blaid Genedlaetholgar. Ym 1927 cychwynnodd ar ymgyrch i gael gwared â chomiwnyddion o'r Blaid, a sefydlodd llywodraeth Genedlaetholgar yn Nanjing.

Yn y 1930au, bu Chiang a Wang Jingwei yn cystadlu dros reolaeth y llywodraeth Genedlaetholgar. Wynebodd fygythiad y Comiwnyddion, dan arweiniad Mao Zedong, yng nghefn gwlad Tsieina, a phenderfynodd Chiang ganolbwyntio ar y frwydr honno yn hytrach na pharatoi yn erbyn ehangiaeth Ymerodraeth Japan ym Manshwria. Yn sgil goresgyniad Tsieina gan Japan ym 1937, cytunwyd ar gadoediad rhwng y Cenedlaetholwyr a'r Comiwnyddion, ac yn ystod yr Ail Ryfel Byd arweiniodd Chiang y frwydr Tsieineaidd—gyda chefnogaeth Unol Daleithiau America—yn erbyn y Japaneaid.

Wedi buddugoliaeth y Cynghreiriaid yn yr Ail Ryfel Byd, ail-gychwynnodd y rhyfel cartref ym 1945. Etholwyd Chiang yn Arlywydd Tsieina ym 1948, ond y flwyddyn wedyn bu'r lluoedd Comiwnyddol yn drech na'r Cenedlaetholwyr ac aeth Chiang a'i lywodraeth yn alltud i ynys Taiwan. Yno, sefydlodd Chiang unbennaeth wrth-gomiwnyddol yn groes i Weriniaeth Pobl Tsieina, ac hawliodd fod y Kuomintang yn llywodraeth gyfreithlon dros Tsieina oll. Cydnabuwyd Gweriniaeth Tsieina—hynny yw, Taiwan—yn swyddogol gan y nifer fwyaf o wledydd nes i'r Cenhedloedd Unedig gydnabod Gweriniaeth Pobl Tsieina ym 1972. Yn ystod ei 26 mlynedd yn unben ar Daiwan, trodd Chiang yr ynys yn wlad ddatblygedig gydag economi gryf a chysylltiadau milwrol agos â'r Unol Daleithiau. Bu farw Chiang Kai-shek yn Taipei yn 87 oed, a fe'i olynwyd yn Arlywydd Taiwan gan ei fab Chiang Ching-kuo.