Crwth

Hen offeryn cerdd llinynno ydy'r crwth, (Lladin Llafar: chrotha; Gaeleg: cruit; Saesneg: crwth neu crowd; Almaeneg: chrotta, hrotta). Mae'n eithaf tebyg i'r ffidil (neu'r fiolin), ond fod ganddo fel arfer chwe thant. Caiff ei ganu'n wreiddiol drwy blycio ac yn ddiweddarach gyda bwa ac mae ganddo ffrâm betryal, bren; y rhan isaf yn flwch sain a'r rhan uchaf gyda thyllau o boptu i'r tannau; byddai'r crythor yn rhoi bysedd ei law chwith trwy'r tyllau hyn er mwyn dal y tannau ac yn symud y bwa â'i law dde. Ceir y cyfeiriad ysgrifenedig cyntaf at y crwth yng Nghyfreithiau Hywel Dda yn y 12g.^[1] Cyfeiria'r cyfreithiau hyn at y ffaith mai'r uchelwyr yn bennaf oedd yn ei ganu, fel y pibau a'r delyn.

Cafwyd cystadleuaeth cannu'r crwth yn Eisteddfod yr Arglwydd Rhys yng Nghastell Aberteifi ym 1176, lle urddwyd deunaw crythor. Ceir cywydd gan Rhys Goch Eryri, tua 1436, yn canu clodydd y dewiniaid, yr acrobatiaid a'r cerddorion (gan enwi'r crythwyr) a gai eu croesawu i gartrefi'r uchelwyr. Tua 1600, wrth i sgiliau'r saer wella, a'r crythau'n haws eu prynu, gwelir bod gan lawer o'r werin grwth er mwyn adloniant mewn ffeiriau ayb. yn y 18g fe'i ystyriwyd yn un o offerynnau cenedlaethol Cymru (gyda'r delyn a'r pibgorn).^[2]

Mae'r crwth yn esblygiad ar y lyra (math o delyn fechan) wrth iddi ddatblygu.

1. ↑ Gwefan Amgueddfa Werin Sain Ffagan; Erthygl ar y crwth Archifwyd 2013-12-31 yn y Peiriant Wayback. adalwyd 18/04/2013
2. ↑ Tarian y Gweithiwr; 12 Tachwedd 1885; Llyfrgell Genedlaethol Cymru; adalwyd 19 Mai 2013.