Cymru

Cymru

Arfbais (Bathodyn Brenhinol)
Baner (Y Ddraig Goch)
Arwyddair	"Cymru am byth", "Y Ddraig Goch Ddyry Cychwyn", "Yma o Hyd"
Math	Gwlad
Prifddinas	Caerdydd
Poblogaeth	3,107,500 (2021)
Sefydlwyd	Ymadawiad Macsen Wledig yn 383 CC Unwyd gan Gruffydd ap Llywelyn yn 1057 Diffiniwyd fel tiriogaeth eto yn 1967 Datganoli yn 1998
Anthem	Hen Wlad fy Nhadau
Pennaeth llywodraeth	Vaughan Gething
Cylchfa amser	UTC±00:00
Nawddsant	Dewi Sant
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Cymraeg, Saesneg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	cenhedloedd Celtaidd
Sir	22 o siroedd
Arwynebedd	21,218 km²
Yn ffinio gyda	Lloegr
Cyfesurynnau	52.35°N 3.63°W
Cod SYG	W92000004
"Gwlad"
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth Cymru
Corff deddfwriaethol	Senedd Cymru
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	teyrn y Deyrnas Unedig
Pennaeth y wladwriaeth	Siarl III
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog Cymru
Pennaeth y Llywodraeth	Vaughan Gething
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	£85.4 biliwn (2022)[1]
Arian	punt sterling
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Mae Cymru (Saesneg: Wales; Cernyweg: Kembra) yn wlad Geltaidd yn Ewrop. Ers 1284 hawliwyd Cymru fel rhan o deyrnas Lloegr a newidiodd i'r Deyrnas Unedig yn 1707 ar ôl i'r Alban ddod yn rhan ohoni. Cymraeg yw iaith frodorol y wlad a siaredir Saesneg hefyd gan y mwyafrif helaeth o'i dinasyddion hefyd erbyn heddiw.

Mae Cymru yn ffinio â Lloegr i'r dwyrain a'r moroedd; Môr Hafren, Y Môr Celtaidd a Môr Iwerddon. Roedd gan Gymru boblogaeth o 3,107,500 yn 2021^[2] ac mae ganddi arwynebedd o 20,779 km2 (8,023 mi). Mae gan Gymru dros 2,700 km (1,700 mi) o arfordir ac mae'n fynyddig ar y cyfan. Mae gan Gymru fynyddoedd talach yn y gogledd a'r canoldir, gan gynnwys yr Wyddfa, ei chopa uchaf, yn Eryri. Mae'r wlad o fewn y ardal tymheredd y gogledd ac mae ganddi hinsawdd forwrol. Y brifddinas a'r ddinas fwyaf yw Caerdydd.

Brwydrodd lwythau'r Brythoniaid Celtaidd yn erbyn y Rhufeiniaid yn y 1g ac ni chafwyd feddiant llawn o Gymru tan iddynt adael yn y 3g a 4g. Datblygodd synnwyr of hunaniaeth a chenedlaetholdeb Gymreig yn ystod y canol oesoedd yn enwedig ar ôl glaniad yr Eingl-Sacsoniaid yn nwyrain Prydain yn y 5g. Rhodri Mawr oedd y cyntaf i uno rhan mawr o Gymru yn y 9g gan a deyrnasu dros Wynedd, Powys, Ceredigion ac Ystrad Tywi. Yr unig frenin a lwyddodd i reoli Cymru gyfan oedd Gruffudd ap Llywelyn o 1057 hyd at 1063. Yn y 10g rheolodd Hywel Dda Cymru oll heblaw am Morgannwg; cyflwynoddGyfraith Hywel a hyd yn oed cynhyrchu ei arian ei hun.

Ar ôl i'r Normaniad oresgyn Cymru ar ôl 1066, sefydlwyd Pura Wallia a'r Y Mers. Llwyddoodd Owain Gwynedd a Rhys ap Tewdwr i adennill Gwynedd a Deheubarth oddi ar y Normaniaid ac fe gawsant lwyddiant mawr yn eu herbyn ym Mrwydr Crug Mawr yn 1136. Defnyddiodd y teitl brenin Cymru ac yn hwyrach "princeps" a ddynodai arweinydd sofran gwlad yn ôl cyfraith Rhufeinig. Yn 1201 fe ddaeth Llywelyn ap Iorwerth i'r amlwg gan enill rheolaeth dros Wynedd a gwneud ei hun yn "Dywysog Gogledd Cymru gyfan", ac yn hwyrach defnyddiodd y teitl "Tywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri". Trosglwyddodd ei bwerau i'w fab Dafydd ap Llywelyn a chasglodd arweinwyr eraill y wlad yn Abaty Ystrad Fflur ynghyd i dalu gwrogaeth iddo fel Tywysog Cymru.

Etifeddodd mab Dafydd, Llywelyn ap Gruffudd Wynedd ond yn 1282 fe'i lladdwyd ger Cilmeri. Lladdwyd ei frawd Dafydd ap Gruffudd yn 1283 a phasiwyd Statud Rhuddlan yn 1284 gan gwblhau gorchfygiad de facto a chyfreithiol Cymru gan Edward I, brenin Lloegr. Dyma oedd diwedd annibyniaeth y wlad.

O 1400-1410 ailenillodd Owain Glyndŵr annibyniaeth i Gymru ac yn yr un cyfnod pasiwyd Deddfau Penyd yn erbyn Cymru yn 1402 i'w cosbi. Ar ôl i'r gwrthryfel fethu yn y tymor hir, cafodd Cymru ei hatodi gan Loegr a'i hymgorffori o fewn cyfundrefn gyfreithiol Lloegr o dan Deddfau'r Cyfreithiau yng Nghymru 1536 a 1542.

Datblygodd gwleidyddiaeth Gymreig nodedig yn y 19g, yn arbennig yn gysylltiedig â Rhyddfrydiaeth Gymreig ac hefyd Cymru Fydd. Amlygwyd hyn ar ddechrau'r 20g gan David Lloyd George, ond cafodd ei ddadleoli gan dwf sosialaeth a sefydlwyd Llafur Cymru erbyn 1947. Ymgyrchodd Lloyd George yn gryf dros ddatganoli i Gymru yn ei yrfa cynnar a thyfodd teimlad cenedlaethol Cymreig dros y ganrif. Ffurfiwyd Plaid Cymru yn 1925, a Chymdeithas yr Iaith yn 1962. Enillodd datganoli Cymreig fomentwm yn ystod yr 20fed ganrif ac yn dilyn refferendwm datganoli Cymreig 1997, ffurfiwyd y Cynulliad yn 1999, ac mae wedi ennill mwy o ddatganoli ers hynny ail hail-henwi yn Senedd Cymru yn 2020. Daeth mudiad cryfach dros annibyniaeth i Gymru i’r amlwg erbyn 2017, pan drafodwyd ail refferendwm annibyniaeth i'r Alban. Daeth grwpiau o blaid annibyniaeth, megis YesCymru yn boblogaidd yn yr 21ain ganrif, er nad yw annibyniaeth yn cael ei chefnogi gan fwyafrif yng Nghymru.

Ar ddechrau’r chwyldro diwydiannol yng Nghymru, trawsnewidiodd datblygiad y diwydiannau mwyngloddio a metelegol y wlad o fod yn gymdeithas amaethyddol i fod yn genedl ddiwydiannol; achosodd ecsbloetio Maes Glo De Cymru gynnydd cyflym ym mhoblogaeth Cymru. Mae dwy ran o dair o'r boblogaeth yn byw yn Ne Cymru, gan gynnwys Caerdydd, Abertawe, Casnewydd a'r cymoedd. Mae gan ranbarth dwyreiniol Gogledd Cymru tua chweched o'r boblogaeth gyfan a Wrecsam yw tref mwyaf y gogledd. Mae gan gweddill Cymru ddwysedd poblogaeth llai. Nawr fod diwydiannau echdynnol a thrwm traddodiadol y wlad wedi dirywio, mae economi Cymru yn seiliedig ar y sector cyhoeddus, diwydiannau ysgafn a gwasanaeth, a thwristiaeth. O fewn y diwydiant ffermio, gan gynnwys ffermio llaeth, mae Cymru yn allforiwr net, gan gyfrannu at hunangynhaliaeth amaethyddol genedlaethol.

1. ↑ "Cynnyrch domestig gros rhanbarthol a gwerth ychwanegol gros: 1998 i 2022 | LLYW.CYMRU". www.llyw.cymru. 2024-04-25. Cyrchwyd 2024-05-24.
2. ↑ Cyfrifiad 2021: Poblogaeth Cymru yr uchaf erioed , BBC Cymru Fyw, 28 Mehefin 2022. Cyrchwyd ar 29 Mehefin 2022.