Morfiligion

Cetacea
Morfil Cefngrwm (Megaptera novaeangliae)
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Animalia
Ffylwm:	Chordata
Dosbarth:	Mammalia
Urdd:	Cetacea Brisson, 1762
Is-urddau
Mysticeti - morfilod walbon Odontoceti - morfilod danheddog, gan gynnwys dolffiniaid a llamidyddion Archaeoceti † (diflanedig)

Yr urdd o famaliaid sy'n cynnwys morfilod, dolffiniaid a llamidyddion yw'r morfiligion^[1] neu forfilogion^[2] (Cetacea). Mae'r urdd yn cynnwys tua 90 o rywogaethau. Ceir y mwyafrif ohonynt yn y môr ond mae rhai dolffiniaid yn byw mewn afonydd. Mae ganddynt gorff hirfain a llyfn, aelodau blaen arbenigol sy'n ffurfio ffliperi a chynffon wastad rhiciog â dau llabed llorweddol.

Maent yn famaliaid dyfrol sy'n ffurfio'r is-urdd Cetacea (o'r Lladin cētus ‘anifail morol, morfil’ o'r Hen Roeg kētos). Y prif nodweddion allweddol yw eu ffordd o fyw, corff siâp torpido bron yn ddi-flew, eu maint mawr, gan fwyaf, a diet cigysol yn unig. Gallant wthio eu hunain trwy'r dŵr gyda symudiad pwerus i fyny ac i lawr yn eu cynffon sy'n gorffen ar ffurf tebyg i badl, ac yn defnyddio eu ffliperi i lywio a throi.^[3]

Er bod y mwyafrif o forfiligion yn byw mewn amgylcheddau morol, fel yr awgryma'r enw Cymraeg, mae nifer fach yn byw mewn dŵr croyw'n unig, ac mae rhai i'w cael mewn afonydd ac maent yn mudo gyda'r thro'r tymhorau.

Mae morfiligion yn enwog am eu deallusrwydd uchel a'u hymddygiad cymdeithasol cymhleth yn ogystal â maint enfawr rhai ohonynt, fel y morfil glas a all gyrraedd hyd at 29.9 metr (98 troedfedd) a phwysau o 173 tunnell (190 tunnell fer), gan ei wneud yr anifail mwyaf erioed.^[4][5][6]

Mae tua 86^[7] o rywogaethau byw wedi'u rhannu'n ddau grwp: Odontoceti neu forfilod danheddog (sy'n cynnwys llamidyddion, dolffiniaid, morfilod rheibus eraill fel y morfil gwyn a'r morfil sberm, a'r morfilod gylfinog (beaked whales) na wyddom fawr ddim amdano) a'r Mysticeti neu forfilod walbon (sy'n cynnwys rhywogaethau fel y morfil glas, y morfil cefngrwm a'r morfil pen bwa).

Mae morfilod wedi cael eu hela'n ddi-baid am eu cig, braster ac olew gan gwmniau masnachol. Er bod y Comisiwn Morfila Rhyngwladol wedi cytuno i atal morfila masnachol, mae rhai cenhedloedd yn parhau i wneud hynny. Maent hefyd yn wynebu peryglon amgylcheddol megis llygredd sŵn tanddwr, crynhoad plastig a newid parhaus yn yr hinsawdd,^[8][9] ond mae faint yr effeithir arnynt yn amrywio o rywogaeth i rywogaeth. Ychydig o darfu a gaiff y morfil trwyn potel deheuol ond ystyrir fod y baiji (neu ddolffin afon Tsieina) wedi'i ddifodi'n llwyr oherwydd gorhela gan bobol.^[10]

1. ↑ Geiriadur Prifysgol Cymru, [morfiligion].
2. ↑ Geiriadur Prifysgol Cymru, [morfilog].
3. ↑ E. Fish, Frank (2002). "Balancing Requirements for Stability and Maneuverability in Cetaceans". Integrative and Comparative Biology 42 (1): 85–93. doi:10.1093/icb/42.1.85. PMID 21708697. https://archive.org/details/sim_integrative-and-comparative-biology_2002-02_42_1/page/85.
4. ↑ Wood, Gerald The Guinness Book of Animal Facts and Feats (1983) ISBN 978-0-85112-235-9
5. ↑ Davies, Ella (2016-04-20). "The longest animal alive may be one you never thought of". BBC Earth (yn Saesneg). Cyrchwyd 2018-02-14.
6. ↑ "Largest mammal". Guinness World Records.
7. ↑ Perrin, W.F. (2020). "World Cetacea Database". marinespecies.org. Cyrchwyd 2020-12-12.
8. ↑ Cara E. Miller (2007). Current State of Knowledge of Cetacean Threats, Diversity, and Habitats in the Pacific Islands Region (PDF). Whale and Dolphin Conservation Society. ISBN 978-0-646-47224-9. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2016-03-04. Cyrchwyd 5 September 2015.
9. ↑ Nowacek, Douglas; Donovan, Greg; Gailey, Glenn; Racca, Roberto; Reeves, Randall; Vedenev, Alexander; Weller, David; Southall, Brandon (2013). "Responsible Practices for Minimizing and Monitoring Environmental Impacts of Marine Seismic Surveys with an Emphasis on Marine Mammal". Aquatic Mammals 39 (4): 356–377. doi:10.1578/am.39.4.2013.356.
10. ↑ Lovgren, Stefan (December 14, 2006). "China's Rare River Dolphin Now Extinct, Experts Announce". National Geographic News. Washington, D.C.: National Geographic Society. Cyrchwyd 2015-10-18.