Historio de la mondo

La esprimo monda historio ofte rilatas al la historio de la homaro, komenciĝante ĉe la Paleolitika Epoko. Aparta de la historio de la terglobo (kiu inkludas fruan geologian historion kaj prahomajn biologiajn epokojn), la monda historio konsistas el la studo de arkeologiaj kaj skribaj registroj, de antikvaj tempoj. Malnovega registrita historio komenciĝas ĉe la invento de skribo.^[1][2] Tamen, la radikoj de civilizo atingas reen al la periodo antaŭa al la invento de skribo. Prahistorio komenciĝas en la Paleolitika Epoko, aŭ "Komenca Ŝtonepoko", kiu estas sekvita de la Neolitika Epoko, aŭ "Nova Ŝtonepoko", kaj la Agrikultura Revolucio (inter 8000 kaj 5000 a.K.) en la Fekunda Duonluno. La Agrikultura Revolucio markis ŝanĝon en homa historio, kiam homoj komencis la sistemajn agrikulturon de plantoj kaj bredadon de bestoj.^[3][4][5] Agrikulturo avancis, kaj la plej multaj homoj transiris de nomada ĝis definitiva vivstilo kiel farmistoj en permanentaj setlejoj. Nomadismo daŭris en kelkaj lokoj, precipe en izolitaj regionoj kun malmultaj hejmeblaj plantospecioj;^[6] sed la relativa sekureco kaj pliigita produktiveco disponigita fare de farmopermesitaj homaj komunumoj por disetendiĝi en ĉiam pli kaj pli grandajn unuojn, kreskiĝis per progresoj en transportado.

Ĉar terkultivado formiĝis, grenagrikulturo iĝis pli sofistika kaj instigis dividadon de laboro por stoki manĝaĵon inter kreskosezonoj. Labordivido tiam kaŭzis la ascendon de komforta supera klaso kaj la evoluo de grandurboj. La kreskanta komplekseco de homaj socioj necesigis sistemojn de skribo kaj kontado.^[7] Multaj grandurboj formiĝis sur la bordoj de lagoj kaj riveroj; tiom frua kiom ĉe 3000 a.K. kelkaj el la unuaj elstaraj, bone evoluintaj setejoj ekestis en Mezopotamio,^[8] sur la bordoj de la Rivero Nilo de Egiptujo,^[9][10][11] kaj en la Indusa valo.^[12][13][14] Similaj civilizoj verŝajne formiĝis laŭ gravaj riveroj en Ĉinio, sed arkeologia indico por ampleksa urba konstruo ekzistas malpli klare.

La historio de la Malnova Mondo (precipe Eŭropo kaj Mediteranea Maro) estas ofte dividita en antikvan epokon (aŭ "Antikvon"), ĝis 476 p.K.; la Postklasika Epoko (aŭ "Mezaĝoj"^[15][16]), de la 5-a al 15-a jarcentoj, inkluzive de la Islama Ora Epoko (ĉ. 750 p.K. - ĉ. 1258 p.K.) kaj la frua eŭropa Renesanco (komenciĝanta ĉirkaŭ 1300 p.K.);^[17][18] la Frua Moderna periodo,^[19] de la 15-a jarcento ĝis la fino de la 18-a, inkluzive de la Klerismo; kaj la komenco de la Moderna periodo, de la Industria revolucio ĝis la nuno, inkluzive de Nuntempa historio. La praa Proksima Oriento,^[20][21][22] antikva Grekio, kaj malnova Romo figuras elstare en la periodo de Antikveco. En la historio de Okcidenta Eŭropo, la falo en 476 p.K. de Romulus Augustulus, per kelkaj finkalkuloj la lasta okcidenta romia imperiestro, estas ofte prenita kiel signalado de la fino de Antikveco kaj la komenco de la Mezepoko. Kompare, Orienta Eŭropo vidis transiron de la Romia Imperio ĝis la Orientromia imperio, kiu ne malkreskis ĝis multe pli poste. En la mezo de la 15-a jarcento, la invento de Johannes Gutenberg de moderna presado,^[23] utiliganta moveblajn tipojn, revoluciigis komunikadon, helpante fini la Mezepokon kaj eniri en la Scienca Revolucio.^[24] Ekde la 18-a jarcento, la amasiĝo de scio kaj teknologio, precipe en Eŭropo, atingis sojlan mason kiu alportis proksimume la Industrian revolucion.^[25]

Ekster la Malnova Mondo, inkluzive de antikva Ĉinio^[26] kaj antikva Hindio, historiaj templinioj disvolviĝis alimaniere. Ekde la 18-a jarcento, aliflanke, pro ampleksa internacia komerco kaj koloniigo, la historioj de la plej multaj civilizoj fariĝis altagrade interplektitaj (vidu Tutmondiĝon). En la lasta kvaron-jarmilo, la indico de kresko de populacio, scio, teknologio, komerco, armildetruemo kaj media degenero multe akcelis, kreante ŝancojn kaj danĝerojn kiuj nun alfrontas la homajn komunumojn de la planedo.^[27][28]

1. ↑ Laŭ David Diringer ("Writing", Encyclopedia Americana, 1986 ed., vol. 29, p. 558), "Writing gives permanence to men's knowledge and enables them to communicate over great distances.... The complex society of a higher civilization would be impossible without the art of writing."
2. ↑ Webster, H. (1921). World history. Boston: D.C. Heath. Paĝo 27.
3. ↑ Tudge, Colin. (1998) Neanderthals, Bandits and Farmers: How Agriculture Really Began. Londono: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 0-297-84258-7.
4. ↑ Bellwood, Peter. (2004). First Farmers: The Origins of Agricultural Societies, Blackwell Publishers. ISBN 0-631-20566-7
5. ↑ Cohen, Mark Nathan (1977) The Food Crisis in Prehistory: Overpopulation and the Origins of Agriculture, New Haven and London: Yale University Press. ISBN 0-300-02016-3.
6. ↑ Vidu Jared Diamond, Guns, Germs and Steel: The Fates of Human Societies.
7. ↑ Schmandt-Besserat, Denise (Januaro–Februaro 2002). “Signs of Life”, Archaeology Odyssey, p. 6–7, 63.  Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-05-21. Alirita 2014-02-25.
8. ↑ McNeill, Willam H.. (1999) “In The Beginning”, A World History, 4‑a eldono, New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-511615-1.
9. ↑ Baines, John kaj Jaromir Malek. (2000) The Cultural Atlas of Ancient Egypt, ‑a eldono, Facts on File. ISBN 0-8160-4036-2.
10. ↑ Bard, KA. (1999) Encyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt. NY, NY: Routledge. ISBN 0-415-18589-0.
11. ↑ Grimal, Nicolas. (1992) A History of Ancient Egypt. Blackwell Books. ISBN 0-631-19396-0.
12. ↑ Allchin, Raymond (ed.). (1995) The Archaeology of Early Historic South Asia: The Emergence of Cities and States. Nov-Jorko: Cambridge University Press.
13. ↑ Chakrabarti, D. K.. (2004) Indus Civilization Sites in India: New Discoveries. Mumbai: Marg Publications. ISBN 81-85026-63-7.
14. ↑ Dani, Ahmad Hassan; Mohen, J-P. (eds.). (1996) History of Humanity, Volume III, From the Third Millennium to the Seventh Century BC. New York/Paris: Routledge/UNESCO. ISBN 0-415-09306-6.
15. ↑ Internet Medieval Sourcebook Project. Fordham.edu. Alirita 2009-04-18.
16. ↑ The Online Reference Book of Medieval Studies. The-orb.net. Alirita 2009-04-18.
17. ↑ Burckhardt, Jacob (1878), The Civilization of the Renaissance in Italy Arkivigite je 2008-09-21 per la retarkivo Wayback Machine, trans S.G.C Middlemore, republikigita en 1990 ISBN 0-14-044534-X
18. ↑ ''The Cambridge Modern History. Vol 1: The Renaissance (1902). Uni-mannheim.de. Alirita 2009-04-18.
19. ↑ Rice, Eugene, F., Jr.. (1970) The Foundations of Early Modern Europe: 1460–1559. W.W. Norton & Co..
20. ↑ William W. Hallo & William Kelly Simpson, The Ancient Near East: A History, Holt Rinehart and Winston Publishers, 1997
21. ↑ Jack Sasson, The Civilizations of the Ancient Near East, New York, 1995
22. ↑ Marc Van de Mieroop, History of the Ancient Near East: Ca. 3000–323 BC., Blackwell Publishers, 2003
23. ↑ What Did Gutenberg Invent?. BBC. Arkivita el la originalo je 2011-11-13. Alirita 2008-05-20.
24. ↑ Grant, Edward. The Foundations of Modern Science in the Middle Ages: Their Religious, Institutional, and Intellectual Contexts. Cambridge: Cambridge Univ. Pr., 1996.
25. ↑ More; Charles. Understanding the Industrial Revolution (2000) online edition Arkivigite je 2011-08-14 per la retarkivo Wayback Machine
26. ↑ Ancient Asian World. Automaticfreeweb.com. Arkivita el la originalo je 2012-05-15. Alirita 2009-04-18.
27. ↑ Reuters – The State of the World Arkivigite je 2009-02-14 per la retarkivo Wayback Machine The story of the 21st century
28. ↑ Scientific American Magazine (September 2005 Issue) The Climax of Humanity. Sciam.com (2005-08-22). Alirita 2009-04-18.