Iparburua

Iparburua
Datu orokorrak
Mota	polo geografiko
Eponimoa	ipar
Geografia
Koordenatuak	90°N 0°E / 90°N 0°E / 90; 0
Honen parte da	Earth's poles (en)

Iparburua^[1][2][3] edo Ipar poloa^[2][3] planeta batean iparralderen dagoen puntua da, biraketa ardatzak planetaren iparraldeko lurrazala zeharkatzen duen lekuan.

Lurra planetan, ardatz horrek 23.5º-ko makurdura du.

Lurraren iparburua Ozeano Artikoan dago. Robert Edwin Peary estatubatuarra izan zen lehena iparburura heltzen, 1909. urtean, bere aberkide Matthew Hensonekin eta Oatah, Egigingwah, Seegloo eta Ookeah inuitekin.

Iparburua, Ipar poloa, Ipar Polo Geografikoa, Lurraren Ipar Poloa edo 90. Ipar Paraleloa izenez ere ezagutzen dena, Ipar hemisferioko puntua da, Lurraren errotazio-ardatzak bere gainazalarekin bat egiten duen puntua. Egiazko Iparburu deitzen zaio Iparburu Magnetikoarengandik bereizteko.

Iparburua, definizioz, Lurraren iparralderen dagoen puntua da, Hegoburuarekiko antipodatan. 90° iparraldeko latitude geodesikoa definitzen du, baita benetako iparraldearen norabidea ere. Iparburuan, norabide guztiek hegoaldera jotzen dute; longitude-lerro guztiak bat egiten dute bertan, beraz, bere l edozein gradu-balio gisa defini daiteke. Iparburuari, ez zaio ordu-eremurik esleitu, beraz, edozein ordu erabil daiteke tokiko ordu gisa. Latitude zirkulu estuetan, erlojuaren orratzen kontrakoa ekialdea da, eta erlojuaren orratzen noranzkoa, mendebaldea. Iparburua Ipar hemisferioaren erdialdean dago. Hurbilen dagoen lurra Kaffeklubben uhartea dela esan ohi da, Groenlandia iparraldeko kostaldetik 700 km (430 mi) ingurura, nahiz eta, agian, erdi-iraunkorrak diren legar-banku batzuk zertxobait hurbilago egon. Bizileku iraunkorrik hurbilena Alert da, Ellesmere uhartean (Kanada), polotik 817 km-ra (508 mi) dagoena.

Hegoburua lur-masa kontinental baten gainean dago; Iparburua, berriz, Ozeano Artikoaren erdian dago, etengabe aldatzen ari diren itsas izotzez estalita dauden uren artean. Iparburuan, itsasoaren sakonera da: 4.261 m (13.980 oin) Mir errusiar itsaspekoaren arabera, 2007an neurtuta^[4], eta 4.087 m (13.409 oin) USS Nautilusen arabera, 1958an neurtuta^[5][6]. Horrek ezinezkoa egiten du Iparburuan estazio iraunkor bat eraikitzea (Hegoburuan ez bezala). Hala ere, Sobietar Batasunak eta, geroago, Errusiak, 1937tik urtero, orokorrean, noraezean dauden estazio eskifatu batzuk eraiki zituzten, eta, horietako batzuk, poloaren gainetik edo oso gertutik igaro izan dira. 2002az geroztik, errusiar talde batek ere urtero ezarri du base pribatu bat, Barneo, polotik gertu. Udaberriaren hasieran, aste batzuetan funtzionatzen du. 2000ko hamarkadan egindako ikerketek aurreikusten zuten Iparburua sasoiko izotzarik gabe gera zitekeela Artikoko izotza uzkurtzearen ondorioz, 2016tik^[7][8] XXI. mendearen amaierara edo luzaroagoko denbora-eskalekin.

Iparburura iristeko saiakerak XIX. mendearen amaieran hasi ziren, «Farthest North» errekorra hainbat bider gaindituz. Iparburura iritsi zen lehen espedizio eztabaidaezina izan zen Norge baloi gidatuarena, 1926an, eremuaren gainetik hegan ibili zena 16 gizonekin, haien artean Roald Amundsen espedizio buru. Baita onartu zen ere, aurretik, hiru espedizio: Frederick Cook (1908, lurrez), Robert Peary (1909, lurrez) eta Richard E. Byrd (1926, airez) buru, polora iritsi zirela. Hala ere, kasu bakoitzean, espedizioen datuen ondoren egindako azterketak zalantzan jarri du haien aldarrikapenen zehaztasuna.

Lehorrez Iparburura iritsi ziren lehen pertsona egiaztatuak 24 laguneko sobietar talde batekoak izan ziren, 1948an, Aleksandr Kuznetsov-en Sever-2 Artikorako espedizioaren parte zirenak, lehenik hegan eta azken zatia oinez poloraino. Lehorrez iparburura iritsi zen lehen espedizio osoa izan zen Ralph Plaisted, Walt Pederson, Gerry Pitzl eta Jean-Luc Bombardierrena, 1968an, elur-motorrak erabiliz eta aire-laguntzarekin^[9].

1. ↑ Euskaltzaindia: Hiztegi Batua.
2. ↑ ^{a b} Ibon Sarasola: Zehazki hiztegia.
3. ↑ ^{a b} Elhuyar gaztelania-euskara hiztegia.
4. ↑ Russian sub plants flag at North Pole Archived 22 December 2008 at the Wayback Machine, Reuters, 2 August 2007
5. ↑ Андерсон, Уильям Роберт (1965). ""Наутилус" у Северного полюса". Воениздат. Archived from the original on 2 May 2013. Retrieved 12 January 2012.
6. ↑ (Ingelesez) Ha, Academie De Droit International De La. (1968-12-01). Recueil Des Cours, Collected Courses 1962. Martinus Nijhoff Publishers ISBN 978-90-286-1442-0. (Noiz kontsultatua: 2024-06-11).
7. ↑ Black, Richard (8 April 2001). New warning on Arctic sea ice melt Archived 19 November 2018 at the Wayback Machine. BBC
8. ↑ Ljunggren, David (5 March 2009). Arctic summer ice could vanish by 2013: expert Archived 14 August 2021 at the Wayback Machine. Reuters
9. ↑ Magazine, Smithsonian. "Who Discovered the North Pole?". Smithsonian Magazine. Archived from the original on 5 January 2023. Retrieved 30 December 2022.