Irlanda

Irlanda
Datu orokorrak
Mendirik altuena	Carrauntoohil
Mota	uharte eta eskualde kultural
Luzera	450 km
Zabalera	260 km
Azalera	84.421 km²
Geografia
Koordenatuak	53°21′04″N 7°55′16″W / 53.351°N 7.921°W / 53.351; -7.921
UTC ordua	UTC±00:00
Honen parte da	Britainiar uharteak Zelta nazioak
Ur-gorputza	Ozeano Atlantikoa Irlandako itsasoa San Jurgi Ipar kanala
Leku geografikoa	Britainiar uharteak

Irlanda edo Irlanda uhartea^[1] (ingelesez: Ireland;^[2] irlanderaz: Éire;^[3] eskozieraz: Airlann; latinez: Hibernia) Europa osoko hirugarren uharterik handiena da eta munduko hogeigarrena. Europar kontinentearen ipar-mendebaldean kokatzen da eta milaka uharte eta uhartetxoz inguratuta dago. Irlandak Britainiar uharteetako zati da, gehiago zehaztuz, Britainiar uharteetako bi uharte nagusietako txikiena da. Britainia Handia uharte handiaren mendebaldean dago Politikari dagokionez, Irlandako estatu subiranoak (Irlandako Errepublika deritzana^[4]) uharteko bost seirenetan agintzen du eta gainontzeko ipar-ekialdeko seirena (Ipar Irlandako) Erresuma Batuaren zatia da eta haren agindupean dago.

Irlandako lehendabiziko bizilekuak K. a. 8.000 urte ingurukoak dira. K. a 200. urtean, zelten emigrazioak eta eraginak uharte osoa menperatu zuten. Erlatiboki maila txikiagokoak ziren erdi aroko bikingoen eta normandarren kokalekuek ondorengo 1600. urte inguruko Ingelesen nagusitasunari bidea eman zioten. Ingeles protestanteek irlandar katolikoen gehiengoaren gainetik gobernatu zuten, baita erabat alboratu ere. Uharteko ipar-ekialdean, Ulsterko kolonizazioaren ondorioz, protestanteek gehiengoa lortu zuten. 1801ean Irlandako uharte osoa Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batuaren zati bihurtu zen. XIX. mendearen erdialdera Irlandako Gosete Handia gertatu zen: horren ondorioz, jende asko eta asko hil zen edo atzerrira emigratu. 1921ean, Irlandar Independentzia Gerra amaitu ostean, Britainiar Gobernuak akordio bat proposatu eta Itun Anglo-Irlandarra sinatu zen. Horrek Irlandako Estatu Askea sortu eta Britainiar Inperiotik atera zuen: herrialdeak bere barne independentzia eraginkorra berreskuratu zuen, nahiz eta oraindik konstituzionalki Britainiar Koroari loturik segitu^[5]. 1920ko Irlandako Gobernuaren Agiriaren arabera, Irlandako 32 konderrietako seik osatu zuten Ipar Irlandako eskualde berria: handik gutxira, protestanteek eta unionistek gehiengoa zutenez, eskualde horrek aukera probestu eta Erresuma Batuari lotuta mantentzea erabaki zuen.^[6] 1949an Irlandako Estatu Askeak behin betiko Commonwealth erakundea laga eta Irlandako Errepublika bilakatu zen: honela, artean Erresuma Batuarekiko zituen lotura politiko eta administratibo murritzak erabat eten ziren. 1973an, Irlandako Errepublika Europako Ekonomia Erkidegoan sartu ziren. 1960ko hamarkadatik 1998 arte, Ipar Irlandako gatazka (ingelesez: The Troubles) izan zen; 1998ko Ostiral Santuko Hitzarmenarekin, nolabaiteko konponbidea eman zioten.

2006. urtean, uharteko populazioa gutxi gorabehera 6 milioikoa zen: haietako 4,5 milioi Irlandako Errepublikan bizi ziren;^[7] eta gainerako 1,75 milioiak, Ipar Irlandan.^[8] Beraz, biztanleria handitu egin da, 1960ko hamarkadan biztanle kopuruak behea jo eta gero; hala ere, XIX. mendearen erdialdean Gosete Handia gertatu aurretik, uhartean osoan bizi ziren 8 miloi biztanleko kopurutik oso urruti dago.^[9]

1. ↑ 159. araua: Europako toponimia fisikoa. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-12-29).
2. ↑ Ingelesezko Ireland izenaren ahoskera: ^ⓘ.
3. ↑ Irlanderazko Eire izenaren ahoskera: ^ⓘ.
4. ↑ Irlandako Errepublikaren 1948ko Agiria. 1948. 2. Atala. Irlandako Gobernua. 2008ko urriaren 23a.
5. ↑ Olson, 58. orr.
6. ↑ Magee, 108. orr.
7. ↑ Populazioa. 2006. Central Statistics Office (Ireland) CSO. 2008ko urriaren 13a.
8. ↑ Migrazioak Ipar Irlandako populazioa 1.75 milioetara bultzarazten du. 2007ko uztaila. Breaking News. Demography and Methodology Branch, NISRA. 2008ko urriaren 23a.
9. ↑ (Ingelesez) Irlandar Katolikoen Immigrazioa Ameriketara. Library of Congress. 2008ko urriaren 25a.