Jerusalem

Jerusalem ירושלים القدس ירושלים (Yerushaláyim) القدس (al-Quds)
hiria
Hiriaren ikuspegia Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Txantiloi:Herrialde info Palestina historikoa
Probintzia	Jerusalem barrutia
Alkatea	Zaki al-Ghul (ekialdean) Nir Barkat (mendebaldean)
Izen ofiziala	ירושלים القدس أورشليم
Jatorrizko izena	ירושלים القدس
Posta kodea	91000–91999
Geografia
Koordenatuak	31°46′44″N 35°13′32″E / 31.7789°N 35.2256°E / 31.7789; 35.2256
Azalera	125,156 km²
Altuera	754 m
Mugakideak	Ramat Rachel (en) , Mevaseret Zion (en) , Beit Zayit (en) , Hizma (en) , Al-Ram, Ramallah, Even Sapir (en) , Beit Jala, Abu Dis, Ora (en) eta Betleem
Demografia
Biztanleria	936.425 (2019) 70.704 (2015)
Dentsitatea	7.466 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	K.a. IV. milurtekoa
Telefono aurrizkia	2
Ordu eremua	UTC+02:00 eta UTC+03:00
Hiri senidetuak	New York, Ayabe (en) , Praga, Rio de Janeiro, Cusco, Fez, Bratislava, Kiev, Tbilisi eta Helwan
http://www.jerusalem.muni.il

Jerusalem^[1][2] (hebreeraz: ירושלים‎, Yerushalayim (lit. bake hiria); arabieraz: القدس‎, al-Quds (lit. Santua)) Asia mendebaldeko hiri bat da, Ekialde Hurbilean, Mediterraneo itsasoa eta Itsaso Hilaren arteko Judeako mendietako goi ordoki batean kokatua. Jerusalemgo kokalekurik zaharrenak K.a. V. milurtekoak dira, eta munduko hiri zaharrenetarikoa da^[3]. Hiri santutzat dute hiru abrahamdar erlijio nagusiek, hau da, judaismoak, kristautasunak eta islamak. Israeldarrek eta palestinarrek beren hiriburutzat aldarrikatzen dute, Israelek hor baititu bere gobernu erakunde nagusiak eta Palestinako Estatuaren asmoa baita bere botere erakundeen egoitza han ezartzea; hala ere, aldarrikapen bietako batek ere ez du nazioarteko onarpen zabalik. Jerusalemgo hiri zaharra Gizateriaren ondare izendatu zuen Unescok 1981ean.

123 km² ditu, eta, 2018an, 919.438 biztanle zituen. Itsas mailatik, 650-840 metro inguruko garaieran dago, eta mugakide ditu: Ramala hegoaldean, Betleem iparraldean, Jeriko mendebaldean eta Tel Aviv hego-ekialdean.

Hiriaren ekialdearen estatusa, 1967an Israelek konkistatua, lehiatuta dago, sektore horretan —Ekialdeko Jerusalem edo Orienteko Jerusalem izendatu ohi da, hiri zaharra ere barne hartzen duena— Palestinako Estatuak ere bere hiriburua ezarri nahi baitu. Israel ez dago ados palestinarren erreklamazioekin, eta, Sei Eguneko gerraren ondoren, hiria osotasun bateratu eta udalerri bakartzat hartzen du. 1980ko Jerusalemgo Legearen bidez, «betiereko eta zatiezineko» hiriburu izendatu zuen. Anexio horrek gaitzespen zabala eragin du nazioarteko komunitatean, NBEko Segurtasun Kontseiluaren 478. ebazpenean gauzatua, zeinak nazioarteko zuzenbidearen aurkakotzat jo baitzuen^[4], eta, aldebakarreko ekintza horren kontrako protesta gisa, Nazio Batuen Erakundeko Estatuek beren enbaxadak Tel Avivera lekualdatu zituzten, ebazpenak eskatzen zuen bezala.

Jerusalem, Amarna garaian, egiptoar hegemoniaren menpeko erresuma amorrita baten egoitza izan zen, kanaandar herri bateko hiri nagusia (Bibliako kontakizunaren arabera, jebustarrak), Hebrearrek K.a. X. mendean konkistatu zuten, eta Judeako Erresumako hiriburua izan zen gutxienez K.a. IX. mendetik. Bibliak gaineratzen du, lehenago, Israelgo Erresuma batuko erregeen kokalekua izan zela. Babiloniarrek konkistatua, Judea eskualdeko hiriburua izan zen persiar, lagida eta seleukotarren agintaldian. Makabearrek konkistatua, Errege-erregina asmondarrek bertatik gobernatu zuten Ponpeiok hiria hartu arte, K.a. 63. urtean. Harrezkero, Judeako probintzia erromatarren hiriburu erlijiosoa izan zen. Lehen Judea-Erroma Gerraren ondoren, Titok, erromatar jenerala eta etorkizuneko enperadoreak, suntsitu zuen, eta Hadriano enperadoreak erromatar kolonia gisa berreraiki zuen, Aelia Capitolina izenarekin, eta eskualdeak Siria Palestina izena hartu zuen.

Kristautasunaren garaipenaren ondoren, izen bereko patriarkatu kristauaren egoitza izan zen Ekialdeko Erromatar Inperioaren agindupean, Palaestina Prima eskualdean kokatuta. VII. mendean, kalifa musulmanen esku geratu zen,​ Yund Filastin probintzian^[5], naiz gurutzatuek konkistatu zuten 1099an, eta Jerusalemgo Erresuma frankoa sortuko zen haren inguruan^[6]. Saladinek berreskuratua^[7],​ mamelukoen^[8] esku egon zen mende batzuetan,​ eta, 1517tik aurrera, Otomandar Inperioaren mende^[9]. 1874an, Jerusalemek eta haren eragin-eremuak administrazio-barruti berezi bat osatu zuten: Jerusalemgo Mutasarrifatoa, Sultanaren zuzeneko kontrolpean^[10].​ 1917an, Lehen Mundu Gerran, otomanen porrotarekin aliatuen aurrean, Britainia Handiko Palestina Agintearen menpe geratu zen^[11].​ Palestinaren partizioarekin, NBEk nazioarteko hiri-estatutu bat aurreikusi zuen Jerusalementzat, baina ez zen gauzatu. 1948ko gerran, hiriaren mendebaldeko aldea Israelen kontrolpean geratu zen, eta ekialdekoa, hiri zaharra barne, Jordaniaren agindupean. 1967an, Israelek ekialdeko zonaldea konkistatu zuen, hiri bateratua bere hiriburutzat aldarrikatuz, nahiz eta azken mugimendu horrek ez duen inoiz nazioarteko aitortzarik jaso^[12][13].

1. ↑ Euskaltzaindia. Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia. .
2. ↑ Euskaltzaindia. (2006-1-27). Antzinateko hirien euskarazko izenak. .
3. ↑ «Hallan un asentamiento de 7000 años de antigüedad en Jerusalén» National Geographic 17 de febrero de 2016.
4. ↑ «Hallan un asentamiento de 7000 años de antigüedad en Jerusalén» National Geographic 17 de febrero de 2016.
5. ↑ Dan Bahat (1996). The Illustrated Atlas of Jerusalem. pág. 71.
6. ↑ ¿Por qué Jerusalén es tan sagrada y tan disputada?. BBC Mundo 18 de noviembre de 2014 (Noiz kontsultatua: 11 de noviembre de 2017).
7. ↑ "Main Events in the History of Jerusalem". Jerusalem: The Endless Crusade. The CenturyOne Foundation. 2003.
8. ↑ (Ingelesez) Avi-Yonah, Michael. (2001-01-01). A History of Israel and the Holy Land. A&C Black ISBN 978-0-8264-1526-4. (Noiz kontsultatua: 2025-03-11).
9. ↑ «Main Events In The History Of Jerusalem Timeline @ CenturyOne Bookstore» www.centuryone.com (Noiz kontsultatua: 2025-03-11).
10. ↑ (Ingelesez) Jankowski, James P.; Gershoni, I.. (1997). Rethinking Nationalism in the Arab Middle East. Columbia University Press ISBN 978-0-231-10695-5. (Noiz kontsultatua: 2025-03-11).
11. ↑ Fromkin, David (1 de septiembre de 2001). A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East (Segunda Edición reimpresa). Owl Books e. pp. 312–3. ISBN 0-8050-6884-8
12. ↑ Ben-Gurion, David (5 de diciembre de 1949). «Statements of the Prime Minister David Ben-Gurion Traslado de la capital de Israel a Jerusalén». The Knesset. Consultado el 24 de abril de 2011.
13. ↑ El status de Jerusalem - El consenso israelí sobre Jerusalem - Culturalmente diversa -- Políticamente unida