Josip Broz Tito

Josip Broz Tito
	; Irudi gehiago
1. Lerrokatu Gabeko Mugimenduko idazkari nagusi
Jugoslaviako Presidentea
Jugoslaviako Kontseilu Exekutibo Federaleko Presidentea
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Josip Broz
Jaiotza	Kumrovec (en) , 1892ko maiatzaren 7a
Herrialdea	Hungariako Erresuma (1892 - 1918); Serbiar, Kroaziar eta Esloveniarren Erresuma (1918 - 1929); Jugoslaviako Erresuma (1929 - 1943); Jugoslaviako Errepublika Demokratiko Federala (1943 - 1945); Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialista (1945 - 1980)
Heriotza	Ljubljana, 1980ko maiatzaren 4a (87 urte)
Hobiratze lekua	Loreen Etxea
Heriotza modua	berezko heriotza: bihotz-gutxiegitasuna
Familia
Ama	Marija Broz
Ezkontidea(k)	Pelageya Belousova (en) (1919 - 1936ko apirila); Lucija Bauer (en) (1936ko urria - 1937ko abenduaren 29a); Herta Haas (1940 - 1943); Jovanka Broz (1952ko apirilaren 15a - 1980ko maiatzaren 4a)
Bikotekidea(k)	ikusi Davorjanka Paunović (en) ;
Seme-alabak	ikusi Žarko Broz (en) ; Mišo Broz (en) ;
Leinua	Broz (en)
Hezkuntza
Heziketa	International Lenin School (en)
Hizkuntzak	Serbokroaziera; alemana; errusiera; ingelesa; Kroaziera
Jarduerak
Jarduerak	politikaria, makinista, estatu-politikaria, Erresistentziaren kidea, esperantista, iraultzailea eta sarrailagilea
Lantokia(k)	Zagreb; Kamnik; Čenkov (en) ; Pilsen; Alemania; Viena; Wiener Neustadt; Veliko Trojstvo (en) ; Kraljevica (en) ; Smederevska Palanka (en) ; Zagreb; Zagreb; Ljubljana eta Mosku
Jasotako sariak	ikusi Order of the People's Liberation (1943ko abuztuaren 15a) ; Order of Freedom (Yugoslavia) (1945eko ekainaren 12a) ; Order of Victory (1945eko irailaren 9a) ; Ohorezko Legioko gurutze handia (1956ko maiatzaren 7a) ; Medal of Victory and Freedom 1945 (1946ko martxoaren 16a) ; Order of the Hero of Socialist Labour (1950eko azaroaren 29a) ; Partisan Cross (Poland) (1946ko martxoaren 16a) ; Jawaharlal Nehru Award for International Understanding (1971) ; Karl Marxen Ordena (1974ko azaroaren 12a) ; Karl Marxen Ordena (1977ko urtarrilaren 12a) ; Leninen Ordena (1972ko ekainaren 5a) ; Urriko Iraultzaren Ordena (1977ko abuztuaren 16a) ; Grand Cross of the Order of the Bath (1972ko urriaren 17a) ; Jugoslaviako Herriaren Heroia (1944ko azaroaren 19a) ; Star of People's Friendship (1965) ; Order of Suvorov, 1st class (1944) ; Grand Cross of the Order of the Condor of the Andes ; Grand Cross of the Order of the Star of Romania ; Médaille militaire ; Grand Cross of the National Order of Merit ; Order of the Nile ; Herriaren Heroiaren Ordena ; Order of the Cross of Grunwald, 1st class ; Honorary doctor of the University of Zagreb ; Order the Red Banner ; Czechoslovak War Cross 1939–1945 (1946ko martxoaren 22a) ; Grand Cross Special Class of the Order of Merit of the Federal Republic of Germany (1974ko ekainaren 24a) ; Grand Cordon of the Supreme Order of the Chrysanthemum ; Knight Grand Cross with Collar of the Order of Merit of the Italian Republic (1969ko urriaren 2a) ; Grand Star of the Decoration for Services to the Republic of Austria ; Order of the Yugoslavian Great Star ; Grand Cross of the Order of Military Virtue ; Order of the Yugoslav Star ; Order of the Star of Romania ; Grand Cross of the Order of Polonia Restituta (1964) ; Grand Cross of the Order of Polonia Restituta ; Order of the National Flag, 1st class (1977ko abuztuaren 25a) ; Military Order of the White Lion (1946ko martxoaren 22a) ; Collar of the Order of the White Lion (1946ko martxoaren 22a, 1964ko irailaren 26a) ; Československá medaile za zásluhy I. stupně (1946ko martxoaren 22a) ; Order of the Slovak National Uprising (1946ko martxoaren 22a) ; Order of San Marino (1967ko irailaren 25a) ; Knight Grand Cross with Collar of the Order of Saint Olav‎ (1965eko maiatzaren 13a) ; Royal Order of the Seraphim (1959ko martxoaren 1a) ; Knight of the Order of the Elephant (1974ko urriaren 29a) ; Order of the Gold Lion of the House of Nassau (1970eko urriaren 9a) ; Grand Cordon of the Order of Leopold (1970eko urriaren 6a) ; Knight Grand Cross in the Order of the Netherlands Lion (1970eko urriaren 20a) ; Grand Cross of the Order of the Redeemer ; Grand Collar of the Military Order of Saint James of the Sword (1975eko urriaren 23a) ; Grand Collar of the Order of Prince Henry (1977ko urriaren 17a) ; Grand Cross with Collar of the Order of the White Rose of Finland (1963ko maiatzaren 6a) ; Honorary badge "For Merits for Warsaw" (1964) ;
Kidetza	Serbian Academy of Sciences and Arts (en) ; Macedonian Academy of Sciences and Arts (en) ; Slovenian Academy of Sciences and Arts (en) ; Anti-Fascist Council of the People's Liberation of Yugoslavia (en)
Izengoitia(k)	Tito
Zerbitzu militarra
Adar militarra	Jugoslaviako Askapen Nazionalerako Armada eta Destakamentu Partisanoak; Yugoslav People's Army (en)
Gradua	Marshal of Yugoslavia (en)
Parte hartutako gatazkak	Lehen Mundu Gerra; Uztaileko Egunak; Errusiako Gerra Zibila; Espainiako Gerra Zibila; World War II in Yugoslavia (en) ; Bigarren Mundu Gerra
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	ateismoa; katoliko ez-elizkoia
Alderdi politikoa	Social Democratic Party of Croatia and Slavonia (en) ; Jugoslaviako Komunisten Liga

Josip Broz Tito —alfabeto zirilikoz Јосип Броз Тито—, jaiotzako izen-deiturez Josip Broz (Kumrovec, Kroazia-Eslavoniako Erresuma, Austria-Hungariako Inperioa, 1892ko maiatzaren 7a – Ljubljana, Jugoslavia —gaur egun Eslovenia—, 1980ko maiatzaren 4a) iraultzaile komunista jugoslaviarra izan zen, eta 1943tik, 1980an hil zen arte, buruzagitza nazionaleko hainbat postutan aritu zen politikaria^[1]. Bigarren Mundu Gerran, Jugoslaviako partisanoak zuzendu zituen; sarritan, Alemaniak okupatutako Europako erresistentzia-mugimendu eraginkorrentzat hartzen dira^[2]^[3]. Lehen ministro ere izan zen 1944ko azaroaren 2tik 1963ko ekainaren 29ra bitartean, eta Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialistaren lehendakari 1953ko urtarrilaren 14tik hil zen arte. Haren ideologia politikoari eta programari titoismo deritzo.

Tito aita kroaziar eta ama esloveniarretik jaio zen Kumrovec-en, Austria-Hungaria zen garaian. Soldadutzarako errekrutatuta, nabarmendu, eta garai hartako Austria-Hungariako Armadako sarjentu nagusirik gazteena bilakatu zen. Lehen Mundu Gerran errusiarrek larri zauritu eta harrapatu ondoren, Ural mendilerroko lan-esparru batera bidali zuten. Titok 1917ko Errusiar Iraultzaren eta ondorengo Errusiako Gerra Zibileko ekitaldi batzuetan parte hartu zuen. 1920an, Balkanetara itzuli zenean, Jugoslaviako Erresuma sortu berrian sartu zen, eta, han, Jugoslaviako Alderdi Komunistan (KPJ) sartu zen. 1937an, alderdiaren kontrola de facto bereganatu zuenez, Tito, 1939an, ofizialki hautatu zuten idazkari nagusi, eta, geroago, presidente; agintea, hil arte bete zuen. Bigarren Mundu Gerran, naziek eremua inbaditu ostean, Jugoslaviako gerrilla-mugimendua zuzendu zuen, partisanoak (1941–1945)^[4]. Gerra amaitzean, partisanoek, 1943aren erdialdez geroztik aliatuen babesarekin, boterea hartu zuten Jugoslavian.

Haren herrialdeko alderdi komunistaren idazkari orokorra eta geroago presidente bilakatu zen 1939an, eta hil arte kargu horretan aritu zen. Bigarren Mundu Gerran partisanoen buruzagitzan borrokatu zen 1941etik 1945era. 1943an Jugoslaviako Errepublika Sozialista edo Demokratikoa sortu zuten, eta ordutik herrialdeko mariskal izan zen.

1953an Jugoslaviako lehendakari bilakatu zen, eta hil arte iraun zuen karguan.

Gerra ostean, Tito Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialistaren (RFSY) arkitekto nagusia izan zen, lehen ministro (1944–1963), presidente (1953–1980; 1974tik bizi osorako presidentea) eta Jugoslaviako mariskal, Jugoslaviako Herri Armadaren (JNA) maila gorena. Kominform-en sortzaileetako bat izan arren, Iosif Stalinen bizitzan, buruzagi bakarra izan zen Ekialdeko Blokeko hegemonia sobietarrari aurre egin zion Kominformeko kidea, eta, 1948an, Jugoslavia kanporatua izan zen erakundetik, Tito-Stalin eszisioa izenez ezagutu zena. Hurrengo urteetan, beste buruzagi politiko eta teorialari marxista batzuekin batera, hala nola Edvard Kardelj eta Milovan Djilas, autogestio sozialistaren eredu idiosinkratikoa abiarazi zuen, non enpresak langileen kontseiluek kudeatzen zituzten eta langile guztiek lantokian demokrazia eta irabazien partaidetza bera izateko eskubidea zuten. Titok zalantza izan zuen federazio zentralizatu edo deszentralizatuago baten alde egiterakoan, eta, azken horren alde egin zuen tirabira etnikoak kontrolpean edukitzeko; hala, konstituzioa apurka-apurka garatu zen errepublika bakoitzari ahalik eta botere gehien delegatzeko eta estatua deuseztatzearen teoria marxistarekin bat etorriz. Jugoslaviako SFRa aurreikusi zuen «interes espezifiko eta komuna lortzeko nazio eta nazionalitate berdinen errepublika federal gisa eta senidetasun eta batasun printzipioaren arabera». Inguruan, harenganako nortasun-gurtza oso indartsua sortu zen, Jugoslaviako Komunisten Ligak hil ondoren ere mantendu zuena. Tito hil ondoren, Jugoslaviako buruzagitza urteroko txandakako presidentetza bihurtu zen, nazionalitate guztiei ordezkaritza emateko eta buruzagi autoritario baten agerpena saihesteko. Hamabi urte geroago, Ekialdeko Europan komunismoa erori eta tentsio etnikoak areagotu zirenean, Jugoslavia desegin, eta etnien arteko gerra sorta batean sartu zen.

Titorekin kritikoak diren historialariek autoritariotzat jotzen dute bere presidentetza^[5]^[6], eta diktadoretzat dute^[7]^[8], beste batzuek, berriz, diktadore onberatzat dute^[9]. Pertsonaia publiko eta popularra zen, bai Jugoslavian, bai atzerrian^[10]^[11]. Gaur egun ere, buruzagi herrikoia izaten jarraitzen du Jugoslaviako herrialde ohietan^[12]. Tito sinbolo bateratzailetzat zuten^[13], bere barne-politikak Jugoslaviako federazioko nazioen elkarbizitza baketsua mantendu baitzuen. Nazioartean, arreta handiagoa lortu zuen Lerrokatu Gabeko Herrialdeen Mugimenduaren sortzaile gisa, Indiako Jawaharlal Nehru, Egiptoko Gamal Abdel Nasser, Ghanako Kwame Nkrumah eta Indonesiako Sukarnorekin batera^[14]. Atzerrian, ospe oso ona zuen Gerra Hotzeko bi blokeetan; guztira, atzerriko 98 kondekorazio jaso zituen, Ohorezko Legioa eta Bainuaren Ordena barne.

↑ (Ingelesez) «Josip Broz Tito | Biography & Facts | Britannica» www.britannica.com 2024-04-30 (Noiz kontsultatua: 2024-05-11).
↑ (Ingelesez) Jeffreys-Jones, Rhodri. (2013-06-13). In Spies We Trust: The Story of Western Intelligence. OUP Oxford ISBN 978-0-19-958097-2. (Noiz kontsultatua: 2024-05-11).
↑ (Ingelesez) Batinić, Jelena. (2015-05-12). Women and Yugoslav Partisans: A History of World War II Resistance. Cambridge University Press ISBN 978-1-316-30028-2. (Noiz kontsultatua: 2024-05-11).
↑ Bremmer, Ian (2007). The J Curve: A New Way to Understand Why Nations Rise and Fall. Simon & Schuster. p. 175. ISBN 978-0-7432-7472-2
↑ Andjelic, Neven (2003). Bosnia-Herzegovina: The End of a Legacy. Frank Cass. p. 36. ISBN 978-0-7146-5485-0
↑ McGoldrick 2000, 17 orr. .
↑ Roberts, Walter R. (1973). Tito, Mihailović, and the Allies 1941–1945. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. p. 309. Churchill, who said that Tito was a dictator ...
↑ Pavlowitch, Stevan K. (1992). Tito – Yugoslavia's Great Dictator: A Reassessment. Columbus, OH: Ohio State University Press.
↑ (Ingelesez) Shapiro, Susan G.; Shapiro, Ronald. (2015-01-24). The Curtain Rises: Oral Histories of the Fall of Communism in Eastern Europe. McFarland ISBN 978-0-7864-8167-5. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
↑ (Ingelesez) «At 85, Tito Looks Healthy and Wealthy, Is Called Wise» Washington Post 2023-12-20 ISSN 0190-8286. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
↑ Bokovoy, Melissa Katherine; Irvine, Jill A.; Lilly, Carol S. (1997). State-society Relations in Yugoslavia, 1945–1992. Palgrave Macmillan. p. 36. ISBN 0-312-12690-5
↑ Pantovic, Milivoje (16 November 2016). "Vucic Rivals Tito as Serbia's Best Leader, Poll Shows". BalkanInsight. Retrieved 10 December 2023.
↑ Cottam, Martha L.; Dietz-Uhler, Beth; Mastors, Elena; Preston, Thomas (2009). Introduction to political psychology. Psychology Press. p. 243. ISBN 978-1-84872-881-3
↑ Willetts, Peter (1978). The Non-aligned Movement: The Origins of a Third World Alliance. p. xiv.

[1] (Ingelesez) «Josip Broz Tito | Biography & Facts | Britannica» www.britannica.com 2024-04-30 (Noiz kontsultatua: 2024-05-11).

[2] (Ingelesez) Jeffreys-Jones, Rhodri. (2013-06-13). In Spies We Trust: The Story of Western Intelligence. OUP Oxford ISBN 978-0-19-958097-2. (Noiz kontsultatua: 2024-05-11).

[3] (Ingelesez) Batinić, Jelena. (2015-05-12). Women and Yugoslav Partisans: A History of World War II Resistance. Cambridge University Press ISBN 978-1-316-30028-2. (Noiz kontsultatua: 2024-05-11).

[4] Bremmer, Ian (2007). The J Curve: A New Way to Understand Why Nations Rise and Fall. Simon & Schuster. p. 175. ISBN 978-0-7432-7472-2

[5] Andjelic, Neven (2003). Bosnia-Herzegovina: The End of a Legacy. Frank Cass. p. 36. ISBN 978-0-7146-5485-0

[FOOTNOTEMcGoldrick200017-6] McGoldrick 2000, 17 orr. .

[7] Roberts, Walter R. (1973). Tito, Mihailović, and the Allies 1941–1945. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. p. 309. Churchill, who said that Tito was a dictator ...

[8] Pavlowitch, Stevan K. (1992). Tito – Yugoslavia's Great Dictator: A Reassessment. Columbus, OH: Ohio State University Press.

[9] (Ingelesez) Shapiro, Susan G.; Shapiro, Ronald. (2015-01-24). The Curtain Rises: Oral Histories of the Fall of Communism in Eastern Europe. McFarland ISBN 978-0-7864-8167-5. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).

[10] (Ingelesez) «At 85, Tito Looks Healthy and Wealthy, Is Called Wise» Washington Post 2023-12-20 ISSN 0190-8286. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).

[11] Bokovoy, Melissa Katherine; Irvine, Jill A.; Lilly, Carol S. (1997). State-society Relations in Yugoslavia, 1945–1992. Palgrave Macmillan. p. 36. ISBN 0-312-12690-5

[12] Pantovic, Milivoje (16 November 2016). "Vucic Rivals Tito as Serbia's Best Leader, Poll Shows". BalkanInsight. Retrieved 10 December 2023.

[13] Cottam, Martha L.; Dietz-Uhler, Beth; Mastors, Elena; Preston, Thomas (2009). Introduction to political psychology. Psychology Press. p. 243. ISBN 978-1-84872-881-3

[:0-14] Willetts, Peter (1978). The Non-aligned Movement: The Origins of a Third World Alliance. p. xiv.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]