Tetrapoda

Tetrapoda
Devoniar berantiar-gaur egun PreЄ Є O S D C P T J K Pg N Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragilea Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragilea
Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Animalia
Filuma	Chordata
Ordena	Eotetrapodiformes
Superklasea	Tetrapoda ezezaguna 1912ra arte
Azpibanaketa
Amphibia klasea Amniota Sauropsida kladoa Reptilia klasea Aves klasea Synapsida kladoa Mammalia klasea

Tetrapoda (grezieraz lau hanka) animalia ornodun klado bat da, lau adarrekin. Anfibio, narrasti, ugaztun eta hegaztiak tetrapodoak dira, baita sugeak edo hankarik gabeko anfibioak ere. Sarcopterigii taldetik eboluzionatu zuten Devoniar garaian.

Lau luzakin dituzten animalia ornodunez esaten da. Tetrapodoen luzakinak agerikoak edo atrofiatuak izan daitezke. Arrainak izan ezik gainerako ornodun guztiak dira tetrapodoak, anfibioak, narrastiak, hegaztiak eta ugaztunak alegia.^[1]

Tetrapodoek Tetrapodomorpho izenez ezagutzen diren animalia erdiurtar primitiboen klado batetik aurrera eboluzionatu zuten, zeinak, era berean, antzinako arrain lobulu finetatik (sarkopterygiarrak) duela 390 milioi urte inguru eboluzionatu zuen Devoniar Erdi Aroan^[2]; haien formak arrain hegatsadunen eta lau hankako benetako tetrapodoen arteko iragaitekoak ziren. Gorputz-adar ornodunak (tetrapodoak, hitzaren zentzu zabalean) Devoniar Erdiko arrastoetatik ezagutzen dira lehenik, eta gorputzeko fosilak Devoniar Berantiarraren amaieratik hurbil bihurtu ziren, baina denak uretakoak ziren. Lehen koroa-tetrapodoak (lehorreko lokomoziorako gai diren tetrapodo zaharren azken arbaso arruntak) Karbonifero oso goiztiarrean agertu ziren, duela 350 milioi urte^[3].

Tetrapodoen arbaso akuatikoak eta uretatik irten ondoren Lurraren lurra kolonizatzeko prozesua ez dago argi oraindik. Ur-arnasketarako zakatzetan oinarrituriko gorputzeko eta isatsaren bulkadan oinarritutako lokomozio-plan batetik animalia uretatik atera eta lehorrean mugitzeko aukera ematen duen batera igarotzea da ezagutzen den eboluzio-aldaketa sakonenetako bat^[4][5]. Tetrapodoek, beren arrain aurrekariengandik bereizten dituzten hainbat ezaugarri dituzte. Horien artean, elikadurarako eta mugimenduetarako buru eta lepo egitura ezberdinak daude, eskeleto apendikularrak (sorbalda eta pelbiseko gerrikoak bereziki) pisu eta lokomoziorako, begi moldakorragoak ikusteko, erdiko belarriak entzumenerako, eta bihotz eta birika eraginkorragoak oxigenoa mugitzeko eta uretatik kanpo trukatzeko.

Lehen tetrapodoak (parafiletikoa) edo isopodoak nagusiki uretakoak izan ziren. Anfibio modernoak, aurreko taldeetatik eboluzionatu zutenak, erdiurtarrak izan ziren eskuarki; beren bizitzako lehen faseak zapaburu bezala ezagutzen diren arrainen antzeko larba eta arrautzak dira, eta, geroago, metamorfosia jasaten dute gorputz-adarrak hazteko eta zati batean lehorrekoak eta beste zati batean uretakoak bihurtzeko. Hala ere, gaur egun, tetrapodoak diren espezie gehienak amniotak dira, eta gehienak lehorreko tetrapodoak dira, zeinen adarrak Karbonifero Berantiarrean lehen tetrapodoetatik eboluzionatu baitzuen. Anfibioen gaineko amniotetan funtsezko berrikuntza amniona da, zeinak arrautzek lehorrean eduki eta urtsua gordetzeko aukera ematen baitu, uretan geratu beharrean. (Zenbait amniotek geroago eboluzionatu zuten barne-ernalkuntzan, nahiz eta tetrapodo zuhaitzetik kanpoko espezie urtar askok tetrapodoak, adibidez Materpiscis, agertu aurretik eboluzionatu zuten). Tetrapodo batzuek, hala nola sugeek eta zeziliek, beren gorputz-adar batzuk edo guztiak galdu dituzte espeziazio eta eboluzio handiagoaren ondorioz, eta beste batzuek, berriz, beren arbasoen gorputz-adarren hondar gisa ezkutatu besterik ez dute egin. Beste batzuk anfibio izatera itzuli ziren edo, bestela, bizitza partzialki edo erabat urtar izatera, lehen karboniferoen garaian^[6], beste batzuk zenozoiko bezain garai hurbilean^[7][8].

Amniota talde bat narrastietan zatitu zen: lepidosauroak, dinosauroak (hegaztiak barne), krokodiloak, dortokak eta ahaide iraungiak barne hartzen dituena; beste amniote-talde bat, berriz, ugaztunetara eta haien ahaide iraungietara zatitu zen. Amnioten artean, hegaz egiteko garatu ziren tetrapodoak badaude, hala nola dinosauroen artetik datozen hegaztiak: archosauroen pterosauroak eta ugaztunen artetik datozen saguzarrak.

1. ↑ Lur entziklopedietatik hartua.
2. ↑ (Ingelesez) Narkiewicz, Katarzyna; Narkiewicz, Marek. (2015-01). «The age of the oldest tetrapod tracks from Zachełmie, Poland» Lethaia 48 (1): 10–12.  doi:10.1111/let.12083. (Noiz kontsultatua: 2023-02-09).
3. ↑ Hedges, S. B., Marin, J., Suleski, M., Paymer, M. & Kumar, S. Tree of Life reveals clock-like speciation and diversification. Mol. Biol. Evol. 32, 835–845 (2015)
4. ↑ (Ingelesez) Long, John A.; Gordon, Malcolm S.. (2004-09). «The Greatest Step in Vertebrate History: A Paleobiological Review of the Fish‐Tetrapod Transition» Physiological and Biochemical Zoology 77 (5): 700–719.  doi:10.1086/425183. ISSN 1522-2152. (Noiz kontsultatua: 2023-02-09).
5. ↑ Neil Shubin. (2008). Your inner fish. Pantheon Books ISBN 978-0-375-42447-2. (Noiz kontsultatua: 2023-02-09).
6. ↑ (Ingelesez) Tetrapod. 2023-02-09 (Noiz kontsultatua: 2023-02-09).
7. ↑ academic.oup.com  doi:10.1111/j.1095-8312.2010.01431.x. (Noiz kontsultatua: 2023-02-09).
8. ↑ (Ingelesez) Laurin, Michel; Canoville, Aurore; Quilhac, Alexandra. (2009-08). «Use of paleontological and molecular data in supertrees for comparative studies: the example of lissamphibian femoral microanatomy» Journal of Anatomy 215 (2): 110–123.  doi:10.1111/j.1469-7580.2009.01104.x. PMID 19508493. PMC PMC2740958. (Noiz kontsultatua: 2023-02-09).