Timor Leste

Este artigo precisa de máis fontes ou referencias que aparezan nunha publicación acreditada que poidan verificar o seu contido, como libros ou outras publicacións especializadas no tema. Por favor, axude mellorando este artigo. (Desde setembro de 2016.)

Timor Leste

Repúblika Demokrátika Timor-Leste (tet) República Democrática de Timor-Leste (pt)
Bandeira Brasón
Himno	Pátria
Lema	«Unidade, Acção, Progresso»
Localización
8°58′00″S 125°45′00″L / -8.96667, 125.75Coordenadas: 8°58′00″S 125°45′00″L / -8.96667, 125.75
Capital	Dili (1769–)
Contén a división administrativa	Ataúro (2022–) Lautém (pt) Manatuto (pt) Município de Aileu (pt) Município de Ainaro (pt) Município de Baucau (pt) Município de Bobonaro (pt) Município de Cova Lima (pt) Município de Díli (pt) Município de Ermera (pt) Município de Liquiçá (pt) Município de Manufahi (pt) Oe-Cusse Ambeno (pt) Viqueque (pt)
Poboación
Poboación	1.243.235 (2017) (83,33 hab./km²)
Xentilicio	timorense
Lingua oficial	lingua portuguesa Tetún
Relixión	catolicismo, Protestantismo e Islam
Xeografía
Parte de	Sueste asiático
Superficie	14.918,72 km²
Punto máis alto	Foho Tatamailau (2.963 m)
Punto máis baixo	Mar de Timor (0 m)
Comparte fronteira con	Indonesia Australia
Datos históricos
Precedido por	Timor Timur (pt) e Timor portugués
Creación	28 de novembro de 1975
Organización política
Forma de goberno	República semipresidencialista república Estado unitario
• Presidente	José Ramos-Horta (2022–)
Órgano executivo	Cabinet of East Timor (en)
• Primeiro ministro	Xanana Gusmão (2023–)
Órgano lexislativo	Parlamento Nacional (pt) , (Escano: 65)
Membro de	ASEAN Regional Forum (en) Grupo de Estados de África, Caribe e Pacífico Alianza dos Pequenos Estados Insulares ../... 21+
PIB nominal	3.621.222.400 $ (2021)
Moeda	dólar estadounidense
Identificador descritivo
Fuso horario	UTC+09:00 Asia/Dili (pt)
Dominio de primeiro nivel	.tl
Prefixo telefónico	+670
Teléfono de emerxencia	112
Código de país	TL e TP
Páxina web	timor-leste.gov.tl

Timor Leste^[1][2][3] (/tiˈmɔːr ˈlɛʃteɪ/; Modelo:IPA-pt; tetum: Timór Lorosa'e^[4]), oficialmente a República Democrática de Timor-Leste^[5] (portugués: República Democrática de Timor-Leste,^[6] tetum: Repúblika Demokrátika Timór-Leste^[4]),^[7] ou Timor Oriental (ⁱ/ˈtiːmɔːr/) é un país insular do Sueste asiático.^[8] O seu territorio comprende a metade oriental da illa de Timor, as illas de Ataúro e Jaco, e o enclave de Ocusi, na costa norte da metade occidental da illa, un enclave no lado noroeste da illa rodeado polo Timor Occidental indonesio. As únicas fronteiras terrestres que o país ten lígano á Indonesia, ao oeste da porción principal do territorio, e ao leste, sur e oeste de Ocusi, mais ten tamén fronteira marítima con Australia, no Mar de Timor, ao sur. Conta con 15.007 km² de superficie e máis dun millón trescentos mil habitantes. A súa capital é Dili.

O país foi colonizado polo Imperio portugués no século XVI e foi coñecido como Timor portugués até a descolonización. O 28 de novembro de 1975, cando a Fronte Revolucionaria para un Timor Oriental Independente (Fretilin) declarou a súa independencia, pero só nove días despois o país foi invadido e ocupado por Indonesia, país que o converteu na súa provincia número 27 ao ano seguinte. A ocupación indonesia de Timor Leste caracterizouse por un violento conflito de décadas entre grupos separatistas (especialmente Fretilin) ​​e o exército indonesio. En 1999, despois dun acto de autodeterminación, patrocinado pola ONU, o goberno indonesio abandonou o control do territorio e Timor Leste converteuse no primeiro novo Estado soberano do século XXI, o 20 de maio de 2002. Despois da independencia, o país incorporouse como membro da ONU e da Comunidade dos Países de Lingua Portuguesa. En 2011, anunciou a súa intención de participar na Asociación de Nacións do Sueste Asiático, a través dunha carta de candidatura para se converter no undécimo membro do grupo.^[9]

Timor Leste é un dos dous únicos países maiormente católicos de Asia (o outro é Filipinas). As linguas oficiais do país son o portugués e o tetún, estando recoñecidas tamén na constitución o inglés e o indonesio como linguas de traballo.

O país ten unhas rendas medias inferiores ás da economía mundial,^[10] cun 37% dos habitantes vivindo por debaixo do limiar de pobreza, e arredor da metade da poboación é analfabeta. Timor Leste segue a sufrir os efectos dunha loita de décadas pola independencia contra a ocupación indonesia, que danou seriamente as infraestruturas e matou polo menos cen mil persoas. O país ocupa o posto 128º no Índice de Desenvolvemento Humano (IDH).

1. ↑ Rodríguez, Anaír; Davila Ventura, Montserrat (2004). Lingua galega: dúbidas lingüísticas (PDF). Universidade de Vigo, Servizo de Publicacións. p. 119. ISBN 84-8158-266-2. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 21 de xuño de 2012. Consultado o 17 de outubro de 2018. 
2. ↑ Goretti Sanmartín Rei et al. (2012). Servizo de Normalización Lingüística, Universidade da Coruña, ed. Criterios para o uso da lingua (PDF). p. 126. ISBN 84-9749-199-8. 
3. ↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para timorense.
4. ↑ ^{4,0 4,1} "tetun.org". tetun.org. 
5. ↑ "UNGEGN list of country names" (PDF). United Nations Group of Experts on Geographical Names. 2–6 de maio de 2011. Consultado o 14 de agosto de 2016. 
6. ↑ "Constituição da República Democrática de Timor" (PDF). Government of Timor-Leste. Consultado o 2 de setembro de 2016. 
7. ↑ "Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timór-Leste" (PDF). Government of Timor-Leste. Consultado o 2 de setembro de 2016. 
8. ↑ CIA (29 November 2012). "East and Southeast Asia:Timor-Leste". The World Factbook. Washington, DC:Central Intelligence Agency. Consultado o 16 December 2012. 
9. ↑ "East Timor applies to join Asean" (en inglés). Consultado o 21 de xullo de 2018. 
10. ↑ "World Bank Country and Lending Groups". World Bank (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 11 de xaneiro de 2018. Consultado o 21 de xullo de 2018.