Atonale

Atonale
Auteur(s)	Willem Frederik Hermans
Land	Nederland
Taal	Nederlands
Genre	novelle, psychomachia, surrealisme
Uitgever	Uitgeverij de Bezige Bij
Uitgegeven	1951 tijdschrift Podium, 1961 boek Moedwil en misverstand (tweede druk)
Portaal    Literatuur

'Atonale' is een novelle van de Nederlandse auteur Willem Frederik Hermans, geschreven tussen 29 oktober 1941 en 3 januari 1942 en voor het eerst gepubliceerd in het september-oktobernummer 1951 van het tijdschrift Podium, met als ondertitel: 'een moderne sage'. Ingenieur Nikol Varenhijt heeft de leiding over een 'Astaroth' genaamde fabriek in briketten en strijdgassen. De door de fabriek geproduceerde briketten vormen een lint dat in zes jaar de wereld over is getrokken en bij terugkeer de fabrieksmuren vernietigt. Sinds het verhaal werd opgenomen in de tweede druk van de verhalenbundel Moedwil en misverstand uit 1961 is het vrij veel bestudeerd; biograaf Willem Otterspeer noemt het dan ook 'een van zijn beroemdste verhalen'.^[1] Literatuurcritica Toef Jaeger riep 'Atonale' in NRC Handelsblad van 29 oktober 2020 uit tot 'een van de mooiste verhalen uit de Nederlandse literatuur'.^[2]

Het verhaal kent een specifieke allegorische constructie die psychomachia wordt genoemd, waarbij de nevenfiguren afsplitsingen zijn van hoofdpersoon Varenhijt. Volgens de freudiaanse duiding is de fabriek een spijsverteringsstelsel waarbij de briketten en strijdgassen uit de anus komen. Het verhaal kent een drievoudige cyclische structuur: het volgt de cyclus der seizoenen omdat het zich afspeelt van herfst tot herfst, de dagcyclus omdat het begint op een ochtend en eindigt met het avondrood, en de cyclus van een mensenleven omdat Varenhijt eindigt als de oude man met wie hij in het begin kennismaakt en schaatst. De thematiek is de tot mislukking gedoemde almachtsfantasie van de hoofdpersoon.

De hoofdpersoon, die een stalen wil en tucht belichaamt, is verwant aan het titelpersonage van Bint van F. Bordewijk.^[3] Ook is inde novelle veel terug te vinden van het officiële debuut van de auteur, het verhaal 'Uitvinder' uit 1940.^[4]

1. ↑ Otterspeer (2013), 379
2. ↑ Jaeger (2020)
3. ↑ Dupuis (1985), 137, 149
4. ↑ Fontijn (1971), 285