Dictatuur van het proletariaat

In de marxistische politieke filosofie verwijst de dictatuur van het proletariaat naar een overgangsperiode van kapitalisme naar communisme, waar het proletariaat, of de werkende klasse, de controle heeft over de politieke macht. De term komt sporadisch voor in de werken van Karl Marx en Friedrich Engels, maar werd vooral in het Russische marxisme uitgebouwd tot een volledige theorie van de revolutionaire staat.

Het gebruik van de term "dictatuur" is controversieel qua interpretatie. Volgens bijvoorbeeld Hal Draper werd ermee 'dictatuur' bedoeld in de zin van de Romeinse republiek, dat wil zeggen een aan regels gebonden noodtoestand die tijdelijk van aard is. Marx zou deze term hebben uitgebreid van de heerschappij van één persoon tot de heerschappij van een gehele klasse, de proletarische meerderheid.^[1] Een vergelijkbare interpretatie gaf in Nederland de Marx-interpreet Bart Tromp.^[2] Volgens Vladimir Lenin betrof het een nieuwe fase van de klassenstrijd waarin de burgerlijke democratie wordt vervangen door een proletarische democratie.^[3] Lenin beweerde tegelijkertijd dat de bolsjewistische partij streefde naar een dictatuur van een partij.^[4] Volgens Grigori Zinovjev – de eerste leider van de Komintern – kwam de dictatuur van het proletariaat overeen met de dictatuur van de communistische partij.^[5]

In navolging van de theorieën van Marx en Engels geloven marxisten dat zo'n socialistische staat een onvermijdelijke stap is in de evolutie van de menselijke samenleving. Ze stellen dat het een overgangsfase is die voortkomt uit de "dictatuur van de burgerij", of de kapitalistische maatschappij, waarin de rijke klassen de productiemiddelen in handen hebben en de werkende klasse misbruiken voor het genereren van eigen winst, en dat het uiteindelijk wordt vervangen door een geheel klasseloze, staatloze maatschappijvorm die bekendstaat als communisme.

Zowel Marx als Engels stelden dat de kortstondige Commune van Parijs, die de Franse hoofdstad drie maanden lang bestuurde voordat hij werd onderdrukt, een voorbeeld was van de dictatuur van het proletariaat. In de 20e eeuw kwamen revolutionair socialistische regeringen aan de macht in een aantal landen, zoals de Sovjet-Unie en de Volksrepubliek China, en beweerden dat ze socialistische staten hadden gecreëerd die dictaturen van het proletariaat waren.

1. ↑ Draper, Hal. The 'Dictatorship of the Proletariat' in Marx and Engels. https://www.marxists.org/subject/marxmyths/hal-draper/article2.htm. Gearchiveerd op 29 juni 2022.
2. ↑ http://www.barttrompstichting.nl/publicaties/publicaties_item/t/de_dictatuur_van_het_proletariaat. Gearchiveerd op 9 april 2022.
3. ↑ Lenin, Vladimir. The Dictatorship of the Proletariat. https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1919/sep/x02.htm. Gearchiveerd op 30 januari 2023.
4. ↑ Vladimir Lenin: When we are reproached with having established a dictatorship of one party and, as you have heard, a united socialist front is proposed, we say, "Yes, it is a dictatorship of one party! This is what we stand for and we shall not shift from that position because it is the party that has won, in the course of decades, the position of vanguard of the entire factory and industrial proletariat. Uit: Vladimir Lenin: Speech At The First All-Russia Congress Of Workers In Education and Socialist Culture; First published Pravda No. 170, 5Augustus 1919. Gearchiveerd op 2 maart 2023.
5. ↑ Grigori Zinoviev: We have the dictatorship of the working class and for that very reason we also have the dictatorship of the Communist Party. (…) The dictatorship of the Communist Party is only a function, a characteristic, an expression of the dictatorship of the working class. What is our Party? You should not confuse it with other parties that are made up of barristers. It is made up of between 600,000 and 700,000 of the best workers, the vanguard of the proletariat. And it is clear that the affairs of the working class are well looked after by these, its best representatives. That is why the dictatorship of the proletariat is at the same time the dictatorship of the Communist Party. The supervision of the various organisations and the right to purge them belongs to the party. So it has to be during the proletarian revolution. The role of the party does not diminish after the victory, but on the contrary it increases. Notulen van de tweede sessie van het tweede congres van de Communistische Internationale in 1920.