Pedosfera

Pedosfera (z gr. πέδον pédon „gleba”, σφαῖρα sphaîra „kula”) – powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, składająca się z części mineralnych i organicznych powstałych w wyniku oddziaływania czynników glebotwórczych, takich jak klimat, woda, drobnoustroje glebowe, rośliny, zwierzęta oraz działalność człowieka.

Gleba jest zbudowana z warstwy mineralnej, powstałej wskutek procesów wietrzenia skały macierzystej oraz z warstwy organicznej, będącej efektem rozkładu organizmów roślinnych i zwierzęcych na powierzchni gleby oraz w jej wnętrzu.

Proces glebotwórczy zaczyna się z chwilą wkroczenia organizmów (głównie roślinności) na powierzchniową, wietrzejącą warstwę litosfery. Rozluźnione w wyniku wietrzenia skały stają się porowate i nabierają zdolności pochłaniania i zatrzymywania wody oraz powietrza niezbędnego do życia roślin. Na przebieg procesu glebotwórczego mają wpływ różnorodne czynniki glebotwórcze, do których należą: klimat, wody, organizmy żywe, ukształtowanie powierzchni, rodzaj skały, działalność człowieka i czas oddziaływania na skały powyższych czynników. Czynniki te wykazują na Ziemi znaczne zróżnicowanie. Dzięki temu powstało wiele typów gleb, będących wynikiem odmiennie przebiegających procesów glebotwórczych. Różnią się one budową profilu glebowego i cechami jego poszczególnych poziomów. W wyniku długotrwałego oddziaływania czynników glebotwórczych powstają gleby o wykształconym profilu, często nie przypominające skały, z której powstały, z wyraźnie zaznaczonymi poziomami zróżnicowania. Natomiast gleby bardzo młode, zwane inicjalnymi, nie mają wykształconych poziomów i wykazują bardzo duży związek ze skałą macierzystą.

We wszystkich glebach występuje powierzchniowy poziom próchniczny, główne miejsce akumulacji próchnicy. Jej zawartość decyduje o żyzności gleby. Żyzność jest to zdolność zaopatrywania roślin w wodę, tlen i składniki pokarmowe. Pojęcia tego nie należy mylić z urodzajnością, przez którą rozumiemy zdolność gleby do dawania plonów, czyli stwarzanie dobrych warunków do rozwoju mikroorganizmów i wzrostu roślin. Gleby, które są żyzne mogą być mało urodzajne dla niektórych roślin; np. inne wymagania glebowe mają pszenica i buraki cukrowe, a inne len i ziemniaki. Zdolność produkcyjną gleb można zwiększyć za pomocą specjalnych zabiegów agrotechnicznych, jak np. melioracja, irygacja i nawożenie gleb.

Wsiąkające wody opadowe przyczyniają się do wypłukiwania lub rozpuszczania składników pokarmowych i przenoszenia ich w głąb gleby. Przy intensywnie przebiegającym procesie wymywania, w glebie poniżej poziomu próchniczego powstaje warstwa zubożona w przyswajalne składniki pokarmowe, zwana poziomem wymywania (eluwialnym). Warstwa gleby, w której następuje odkładanie i nagromadzanie związków przenoszonych przez wodę wsiąkającą, a także podsiąkającą, nazywa się poziomem wmywania (iluwialnym). Ta część zwietrzeliny skalnej lub skały, która nie podlega procesom glebowym, nazywa się 'skałą macierzystą.

Istotny wpływ na przebieg procesów glebotwórczych wywierają warunki klimatyczne i związana z nimi roślinność naturalna. Od klimatu zależy między innymi charakter zwietrzeliny, nawilgocenie gleby, okres i warunki wegetacji roślin, przyrost masy biologicznej i tempo jej rozkładu. Rodzaj roślinności decyduje z kolei o odczynie ściółki i jakości rozkładającej się materii organicznej. Strefowe zróżnicowanie tych czynników glebotwórczych prowadzi do powstania strefowych typów gleb.