Teoryang makaagham

Ang teorya ay isang kontemplatibo at makatuwirang uri ng pag-iisip o kalalabasan ng ganoong pag-iisip. Depende sa conteksto, ang resulta nito ay maaaring maglaman ng, halimbawa, pagpapaliwanag kung paano gumagana ang kalikasan. Ang salitang ito ay nanggaling sa salitang Griyego, ngunit ginagamit din ito ngayon sa iba't ibang magkakaibang kahulugan.

Sa makabagong agham, ang salitang “teorya” ay tungkol sa mga teorya sa agham, isang magandang uri ng pagpapaliwanag sa mga bagay-bagay dito sa mundo, na ginawa sa pamamagitan ng siyentipikong pamamaraan, at sumusunod sa mga hinihingi ng makabagong agham. Ang mga gantong teorya ay tinutukoy upang maintindihan ng iba pang mga dalubhasa sa parehong pag-aaral at mabigyan ng karagdagang pagpapatunay o pagtanggi dito. Ang teorya sa agham ay ang pinakamapagkakatiwalaan, mahigpit at komprehensibong anyo ng siyentipikong kaalaman, kumpara sa pangkaraniwang gamit ng salitang "teorya" na nagpapahiwatig na ang isang bagay ay hindi pa napapatunayan o napapatotohanan (na mas bagay na tawaging 'hypothesis').

Sa sugnayan (physics), ang salitang teorya ay karaniwang ginagamit para sa matematikang balangkas—galing sa maliit na hanay ng mga batayan (madalas ay sa simetrya, tulad ng pagkakapareho ng kinalalagyan ng lugar at oras, o pagkakakilanlan ng electron, at iba pa)—na may kakayahang gumawa ng maaaring maging resulta ng eksperimento para sa nakatakdang kategorya ng pisikal na sitema. Isang magandang halimbawa ay ang klasikong electromagnetismo, na sumasaklaw sa mga resulta na nagmula sa gauge symmetry (minsan ay tinatawag ding gauge invariance) na nasa anyo ng iba sa mga tumbasan ni Maxwell. Ang partikular na matematikong aspeto ng teorya na klasikal na electromagnetismo ay tinatawag na "batasan sa electromagnetismo", na sumasalamin sa antas ng naaalinsunod at reproducible na ebidensya na maaaring sumoporta sa kanila. Sa teorya ng electromagnetismo, karaniwan na ang maraming hinuha tungkol sa kung paano nagagamit ang electromagnetism sa iba't ibang pangyayari. Marami sa mga hinuhang ito ay tinuturing na may sapat na na pagsusuri, kasama ang mga bagong kaalaman na patuloy na ginagawa o marahil ay kulang sa pagsusuri. 

Sa larangan ng mga agham, ang panukalang makaagham o teoriyang siyentipiko (tinatawag ding teoriyang empirikal) ay binubuo ng katipunan ng mga konsepto o diwa, kabilang ang mga abstraksyon ng mapupunang mga kababalaghan o mga penomeno na ipinadarama bilang matitiyak na mga bilang ng mga pag-aaring katangian, kasama ang mga patakaran (tinatawag na mga batas na makaagham) na nagpapakita ng mga kaugnayan sa pagitan ng mga obserbasyon ng ganyang mga konsepto. Binubuo ang teoriyang pang-agham upang umalinsunod sa makukuhang mga datong empirikal hinggil sa kanyang mga pagmamasid, at inilalagay bilang isang prinsipyo o katawan ng mga prinsipyo para sa pagpapaliwanag ng isang klase ng kababalaghan.^[1]

Ang teoriyang makaagham ay isang uri ng teoriyang deduktibo o "teoriyang nagbabawas", dahil sa ang nilalaman nito (ang datong empirikal) ay maaaring ipadama sa loob ng ilang pormal na sistema ng lohika na ang mga patakarang pang-elementarya o mababa (siyentipikong mga batas) ay kinukuha o ginagamit bilang mga aksiyoma (lantad na katotohanan). Sa isang teoriyang nagbabawas, bawat pangungusap na isang konsekuwensiyang lohikal (kahihinatnang may lohiko) ng isa o mahigit pa sa mga aksiyoma ay isa ring pangungusap ng ganoong teoriya.^[2]

Sa larangan ng mga araling pantao (humanidades), matatagpuan ang mga panukala o teoriya (mga hinuha) na ang paksa ay hindi lamang tumutuon sa datong empirikal, sa halip ay tumutuon din sa mga ideya. Ang ganyang mga teoriya ay nasa nasasakupan ng mga teoriyang pilosopikal na inihahambing ang pagkakaiba mula sa mga teoriyang siyentipiko. Hindi naman talaga kailangang masusubok na makaagham ang teoriyang makapilosopiya sa pamamagitan ng eksperimento.

1. ↑ Merriam-Webster Dictionary: Theory in Science, Merriam-Webster.com
2. ↑ Curry, Haskell B. (1977), Foundations of Mathematical Logic, Dover, ISBN 0-486-63462-0{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)