Budapest

Budapest Budapest 'Danubioko perla'
town in Hungary (en)
Budapest hiriaren aireko ikuspegia: Danubio ibaia, Budako gaztelua eta Kateen zubia. Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Hungaria
Probintzia	Erdialdeko Hungaria
Alkatea	Gergely Karácsony
Izen ofiziala	Budapesteko Hiriburua Budapest főváros
Jatorrizko izena	Budapest
Posta kodea	1011–1239
Geografia
Koordenatuak	47°29′54″N 19°02′27″E / 47.4983°N 19.0408°E / 47.4983; 19.0408
Azalera	525,16 km²
Altuera	102 m
Mugakideak	Pest konderria, Budakalász (en) , Üröm (en) , Solymár (en) , Remeteszőlős (en) , Nagykovácsi (en) , Budakeszi (en) , Budaörs (en) , Diósd (en) , Érd, Halásztelek (en) , Szigetszentmiklós (en) , Dunaharaszti (en) , Alsónémedi (en) , Gyál (en) , Vecsés (en) , Ecser, Maglód (en) , Pécel (en) , Nagytarcsa (en) , Kistarcsa, Csömör (en) , Fót (en) , Dunakeszi (en) , Szigetmonostor (en) eta Törökbálint (en)
Demografia
Biztanleria	1.671.004 (2023ko urtarrilaren 1a) −14.338 (2022)
Metropolia	2.475.740
Dentsitatea	3.182,02 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	1873ko azaroaren 17a
Telefono aurrizkia	1
Ordu eremua	UTC+01:00 eta UTC+02:00
Hiri senidetuak	Berlin, Frankfurt am Main, Fort Worth, New York, Tel Aviv, Viena, Sarajevo, Lisboa, Pekin, Zagreb, Vilnius, Napoli, Krakovia, Florentzia, Lecce, San Vito al Tagliamento, Varsovia, Mondragone, São Paulo, Dublin, Bangkok, Kiev, Madril, Damasko, Bukarest, Daejeon, Košice, Osaka, Kielce, Subotica, Târgu Mureș, Lviv, Ankara, Shanghai, Székelyudvarhely, Teheran, Chongqing, Nashik (en) , Tbilisi eta San Petersburgo
Hizkuntza ofiziala	hungariera
www.budapest.hu

Budapest Hungariako hiriburua, hiri handiena eta herrialdeko administrazio, politika, industria zein merkataritza gune nagusia da^[1]. Danubio ibaiak bainatzen dituen Buda eta Pest hiriguneek osaturik dago. Turismogune garrantzitsua da, bainuetxe, museo eta hainbat garaitako jauregi eta elizak dituena. 2010ean 1.733.685 biztanle zituen^[2], Hungariako biztanleri osoaren %17.

1,75 milioi biztanle (2016)^[3] ditu, baina jaitsiera nabarmena izan du 1980ko hamarkadaren erdialdean zituen ia 2,1 milioiekin alderatuta,^[4] Hungariako biztanleria osoaren bosten bat baitira. Erdialdeko eta ekialdeko Europako hiririk jendetsuena da, eta Europar Batasuneko zazpigarrena. Hiriak 525 km²-ko azalera du eta bere metropoli-areak 2,38 milioi biztanle ditu. Budapest 1873ko azaroaren 17an eratu zen, Buda eta Obuda hiriak batu zirenean, Danubio ibaiaren mendebaldeko ertzean, eta Pest, ekialdeko ertzean.^[5]

Budapesten historia Aquincumekin hasi zen, jatorriz Panonia Txikiko erromatar hiriburu bihurtu zen^[6] zelta kokaleku bat.^{[6] [7]}Hungariarrak IX. mendean iritsi ziren lurraldera.^[8] Mongoliarrek 12.01-42an arpilatu zuten bere lehen kokalekua.^[9] Berrezarritako hiria Errenazimendu humanistaren kulturaren erdiguneetako bat bihurtu zen XIX. mendean.^[10][11] Mohácseko guduaren ondoren eta ia mende eta erdiko otomandar domeinuaren ondoren,^[12]eskualdearen garapena oparotasun aro berri batean sartu zen xviii eta xix mendeetan, eta Budapest hiri global bihurtu zen 1873ko bateratzearen ondoren.^[13] Austria-Hungariako bigarren hiriburu ere bihurtu zen, 1918an desegin zen potentzia handi bat. Budapest 1848ko hungariar iraultzaren gune nagusia izan zen, baita 1919ko Hungariako Sobietar Errepublika, 1944ko Panzerfaust Operazioa, 1945eko Budapesteko gudua eta 1956ko Hungariako Iraultza.

Europako hiririk ederrenetakotzat jotzen da Budapest,^[14][15][16] eta Gizateriaren Ondare diren hainbat toki ditu, horien artean, Danubio ibaiaren ertzean, Buda Gazteluaren auzoa, Andrassy etorbidea, Heroien plaza eta Milurteko Metropolitarra, munduko bigarren zaharrena.^[15][17] Beste puntu aipagarri batzuk 80 iturburu geotermiko,^[18] munduko ur termalen kobazulo sistemarik handiena,^[19] bigarren sinagoga handiena eta munduko Parlamenturik handienaren hirugarren eraikina dira. Hiriak 4,3 milioi turista erakartzen ditu urtean, eta munduko 25. hiririk ezagunena da, Euromonitorren arabera.^[20]

Budapest, halaber, erdialdeko Europako finantza-zentro garrantzitsua da. Hiria hirugarren kokatu zen (guztira 65 hiritan) Mastercardek egindako Merkatu Berrien Indizean.^[21] Mastercard Europa Erdialdeko eta Ekialdeko Europako hiririk bizigarriena da, bizi-kalitatearen indizearen arabera, Economist Intelligence Unit-en arabera.^[22] Forbes aldizkariak "bizitzeko Europako zazpigarren leku idilikoa" bezala sailkatu zuen,^[23] eta UCityGuides-ek munduko bederatzigarren hiririk ederrena.^[24] Halaber, Europako Erdialdeko eta Ekialdeko hiririk onena da Innovation Cities 'Top 100 indizean.^[25][26]

1. ↑ Budapest 2012. Encyclopædia Britannica Online. 2012ko abenduaren 27an begiratua.
2. ↑ Ungarn 2010, Zentrales Statistikbüro Ungarns Magyarorszàg számokban 2010 Ksh.hu
3. ↑ Langa Muño, Concha. (1998). «La prensa republicana de Sevilla ante las elecciones del 12 de abril de 1931: el semanario Crítica» Ámbitos. Revista Internacional de Comunicación (1): 289–305.  doi:10.12795/ambitos.1998.i01.19. ISSN 1139-1979. (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).
4. ↑ Roldán, Julian. (2021). «Variaciones sobre el Eternauta. Analogías, escenas primarias y una poética para el mito en la primera versión de El Eternauta.» Astrágalo. Cultura de la Arquitectura y la Ciudad (28): 149–170.  doi:10.12795/astragalo.2021.i28.07. ISSN 2469-0503. (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).
5. ↑ «26 DE MARZO - 30 DE ABRIL DE 1933» El conflicto de leticia (1932-1933) y los ejércitos de Perú y Colombia (Universidad del Externado de Colombia): 373–412. 2017-03-28 (Noiz kontsultatua: 2022-02-18).
6. ↑ ^{a b} Dodge, John Vilas, (25 Sept. 1909–23 April 1991), Senior Editorial Consultant, Encyclopædia Britannica, since 1972; Chairman, Board of Editors, Encyclopædia Britannica Publishers, since 1977. Oxford University Press 2007-12-01 (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).
7. ↑ A History of Hungary. Indiana University Press 1990 ISBN 0-253-35578-8. PMC 20998201. (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).
8. ↑ «EL MARCO CONCEPTUAL» El sistema bipolar en tensión (El Colegio de México): 5–22. 1971-01-01 (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).
9. ↑ «MEDICINE IN THE ENCYCLOPÆDIA BRITANNICA.» The Lancet 178 (4602): 1355. 1911-11  doi:10.1016/s0140-6736(01)53961-6. ISSN 0140-6736. (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).
10. ↑ Encyclopedia of library and information science. (2nd ed. argitaraldia) Marcel Dekker 2003 ISBN 0-8247-2077-6. PMC 52079540. (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).
11. ↑ Communication in Eastern Europe : the role of history, culture, and media in contemporary conflicts. Erlbaum 1995 ISBN 0-8058-1625-9. PMC 32892721. (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).
12. ↑ «Chronology» A Concise History of Hungary: xii–xviii. 2001-04-30  doi:10.1017/cbo9781107050716.001. (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).
13. ↑ Beaverstock, J.V; Smith, R.G; Taylor, P.J. (1999-12). «A roster of world cities» Cities 16 (6): 445–458.  doi:10.1016/s0264-2751(99)00042-6. ISSN 0264-2751. (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).
14. ↑ -, -. (2008-01-01). «El dictamen del Consejo de Estado 24 de 13 de Marzo de 2008, sobre el Tratado de Lisboa» Teoría y Realidad Constitucional (22): 653.  doi:10.5944/trc.22.2008.7052. ISSN 2174-8950. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
15. ↑ ^{a b} Falaki, Ismaïl el-; Sabri, Saber. (1906). «4° Nomination d'un second surveillant» Comité de Conservation des Monuments de l'Art Arabe 1893 (10): 73.  doi:10.3406/ccmaa.1906.5959. ISSN 1110-6824. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
16. ↑ Q. Mendoza, Gerardo. (2019-09-06). «El periódico El Pueblo y la propaganda política carrancista (octubre de 1914 - enero de 1915)» Bibliographica 2 (2): 131.  doi:10.22201/iib.bibliographica.2019.2.51. ISSN 2594-178X. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
17. ↑ «World Heritage Site designation» Managing World Heritage Sites (Routledge): 31–45. 2006-08-14 ISBN 978-0-08-046175-5. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
18. ↑ Valero Juan, Eva. (2016-04-08). «En el edificio de cartón, Habitaciones: la poética «original» de Ricardo Sumalavia» Desde el Sur 8 (1): 23–39.  doi:10.21142/des-801-2016-23-39. ISSN 2415-0959. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
19. ↑ «El secreto de las comunicaciones de los abogados y el Caso Gürtel» Misceláneas jurídicas (Dykinson): 297–297. 2018-10-11 (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
20. ↑ Ahmed, Nedda. (2015-03-01). «Resource Review: Euromonitor International’s Passport» Media Industries Journal 2 (2)  doi:10.3998/mij.15031809.0002.207. ISSN 2373-9037. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
21. ↑ MasterCard, Comunicaciones Corporativas. (2019-10-29). «RSE - Caso líder en consumo inteligente» Cuadernos del Centro de Estudios de Diseño y Comunicación (33)  doi:10.18682/cdc.vi33.1716. ISSN 1853-3523. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
22. ↑ Amigo, Isaac; Fernández, Concepción; Herrera, Julio. (2005-03). «Seis actuaciones del profesional de enfermería para prevenir los falsos diagnósticos de hipertensión: La hipertensión de bata blanca y el efecto de bata blanca» Index de Enfermería 14 (51)  doi:10.4321/s1132-12962005000300011. ISSN 1132-1296. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
23. ↑ Burton, Anthony. (1982-02). «Places, People, Pictures: The Recent Music of Edward Cowie» The Musical Times 123 (1668): 99.  doi:10.2307/962314. ISSN 0027-4666. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
24. ↑ Ortiz Canseco, Marta. (2016-12-31). «Algunos apuntes sobre el Auto de la fe, celebrado en Lima a 23 de enero de 1639, de Fernando de Montesinos» Auto de la fe, celebrado en Lima a 23 de enero de 1639 (Iberoamericana Vervuert): 9–32. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
25. ↑ Abella, Alberto; Ortiz-de-Urbina-Criado, Marta; De-Pablos-Heredero, Carmen. (2017-04). «A model for the analysis of data-driven innovation and value generation in smart cities' ecosystems» Cities 64: 47–53.  doi:10.1016/j.cities.2017.01.011. ISSN 0264-2751. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
26. ↑ Korstanje, Maximiliano E.. (2011-09-05). «El 11 de septiembre y el Temor. R.J. Bernstein: "El Abuso del Mal. La Corrupción de la Política y la Religión desde 11/9"» Nómadas Revista Crítica de Ciencias Sociales y Jurídicas 30 (2)  doi:10.5209/rev_noma.2011.v30.n2.36612. ISSN 1578-6730. (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).